Ari Folman over Waar is Anne Frank
“Anne Frank schreef haar dag-boek niet zodat scholen naar haar vernoemd werden, maar om mensen te beschermen”, zegt de Israëlische filmmaker Ari Folman. Daarom gaat zijn jeugdfilm Waar is Anne Frank niet alleen over het dagboek en de imaginaire vriendin maar ook over hedendaagse vluchtelingen.
“De boodschap van Anne Frank raakte in de verdrukking, maar is actueler dan ooit.” Dat stelt Ari Folman (1962) afgelopen oktober – lang voor de Russisch-Oekraïense oorlog – in Gent, waar hij Waar is Anne Frank presenteerde.
Met zijn nieuwe animatiefilm richt de regisseur van Waltz with Bashir (2008) en The Congress (2013) zich voor het eerst nadrukkelijk op een jong publiek, voor een sprookjesachtig verhaal waarin Kitty, de imaginaire vriendin waaraan Anne Frank haar dagboeken richtte, in het heden tot leven komt.
Ons interview wordt echt een gesprek wanneer ik vertel hoe mijn drie zoons genoten van de animatiefilm. Folman signeert meteen een beeld uit de film: “Ik zal er een opdracht bij schrijven – ‘Please treat your mother much better than the way Anne Frank treated her mother.’ Vaak wordt vergeten hoe hard Anne was voor haar moeder en hoe moeilijk het verblijf in het Achterhuis ook voor de ouders moet zijn geweest.”
U richt zich nadrukkelijk tot kinderen. “Het is superbelangrijk om kinderen vanaf tien jaar te bereiken. Wanneer we jongeren niet blijven informeren over het verleden wordt dat irrelevante ‘oude geschiedenis’ voor hen. Dat was de reden waarom het Anne Frank Fonds Basel me acht jaar geleden benaderde om een animatiefilm te maken met het dagboek als uitgangspunt.”
Uw insteek werd om Anne’s denkbeeldige vriendin Kitty tot leven te brengen. “Ik zocht naar een nieuwe manier om het verhaal te vertellen en wist dat de oplossing ergens in het dagboek zat. Tijdens het herlezen vond ik een aanknopingspunt in de oorspronkelijke tekst: het idee om van Kitty de protagonist en verteller te maken.”
Men merkt Kitty pas op in de buitenwereld. “In het huis wordt ze beschermd door de geest van Anne. Maar eenmaal in de stad verliest ze de kracht om onzichtbaar te blijven. Ze wordt een persoon, iemand die de wereld uitdaagt. Het is natuurlijk ook een kindersprookje. Kitty is gecreëerd door magie, vandaar dat ze ontstaat tijdens een storm. Eerst blijft ze onzichtbaar en heeft ze problemen om echt te worden. Het dagboek is immers het huis, een plek die in sprookjes verlaten dient te worden, en van een denkbeeldige vriendin moet ze een levend wezen worden. Iemand die als hoofdpersoon op zoek gaat naar wat er met Anne gebeurd is aan het einde van de oorlog. Waar is Anne Frank is tegelijk somber en licht. Er zit speelsheid in Kitty’s avontuur maar we belichten wel de gruwelijke zeven laatste maanden uit Anne’s leven. Door de brug te slaan naar het heden, naar mensen op de vlucht voor oorlog, blijft het urgent.”
U werkte acht jaar aan de film. “Met meer dan veertig scenario-versies veranderde er onderweg veel. Zo ontstond de zeppelin toen er al veertig minuten animatie klaar was, en de laatste akte met de link naar het heden werd pas toegevoegd toen de vluchtelingencrisis startte. Toen ik in 2014 begon te schrijven dacht ik aan kinderen in oorlogszones, maar in 2016 veranderde dit nieuwe element alles. Naast de keuze om ons tot jongeren te richten was het verbinden van heden en verleden altijd een streven. Niet dat ik de Holocaust en de vluchtelingencrisis wil vergelijken – de opzet is te benadrukken dat kinderen gevaar blijven lopen door oorlogen die ze niet begrijpen en waar ze niet verantwoordelijk voor zijn. Het Afrikaanse vluchtelingenmeisje Awa is verbonden met Anne via Kitty die het boek waarin ze tot leven kwam, aan haar doorgeeft.”
In een speech herhaalt Kitty de boodschap van Otto Frank: ‘Doe alles om een enkel leven te redden. Niets is meer waard dan het leven van een kind’. “Dat statement vat zijn erfenis samen. Je doet al het mogelijke om een kinderleven te redden. Daarom bleef hij vechten voor Anne’s dagboek, lange tijd zonder veel gehoor te vinden. Vergeet niet dat er in Nederland alleen meer dan tweeduizend oorlogsdagboeken waren. Om op te vallen moest je dus iets doen. Otto Frank trok naar Amerika en raakte geobsedeerd door de noodzaak om het verhaal van Anne te vertellen. Hij liep theaters af en pas na de Broadway-show van Frances Goodrich en Albert Hackett gaf hij toestemming voor de filmversie die het echtpaar schreef en George Stevens regisseerde. The Diary of Anne Frank [1959] maakte het dagboek wereldberoemd.”
Zoals Kitty zegt: ‘Het boek is niet belangrijk, de boodschap wel’. “In haar zoektocht naar een historische waarheid ontdekt Kitty hoe in hedendaags Europa vluchtelingen behandeld worden. De boodschap is er een van menselijkheid. Waar is Anne Frank belicht hoe dat humanisme toen én nu buitenspel wordt gezet. Het is een heel persoonlijke film. Ik groeide op in een cultuur waar de Holocaust een religie was. We zijn meer dan vertrouwd met de verhalen van overlevenden en de beelden van slachtoffers. Dat liet me nooit los. Mijn tweede film, Made in Israel (2001), gaat over een Holocaust-overlever die wil afrekenen met het nazisme en snijdt thema’s als trauma’s, gerechtigheid en migratie aan. Toen ik research deed voor Waar is Anne Frank ontdekte ik dat mijn moeder en vader in dezelfde week als de familie Frank in Auschwitz arriveerden. Dat kwam hard binnen.”
In Cannes zei u n.a.v. Waltz with Bashir dat er iets in het Joodse DNA zat dat de beelden van Sabra en Shatila meteen verbond met het eigen verleden. “Waltz with Bashir is een film die heel intuïtief gemaakt werd en haast onbewust alle in mijn geest verankerde traumatische beelden vertaalde naar de herinneringen van militaire veteranen, die net als ik betrokken waren bij de Israëlische invasie in Libanon van 1982. Het is een film die ik moest maken, maar de fenomenale reactie op dit persoonlijk werk kwam als een verrassing.”
In uw nieuwe film bevecht een leger van filmsterren en mythologische helden de nazi’s. “De imaginaire wereld van Anne was naast haar denkbeeldige vriendin Kitty verdeeld tussen Hollywoodsterren en mythologische figuren. In het Achterhuis zie je afbeeldingen van filmsterren in haar kamer. Waarom de sterren en goden niet combineren om haar te redden? Clark Gable was de koning van dat tijdperk, vandaar dat hij opduikt in de strijd. En Anne was gefascineerd door Griekse mythologie, daarom gebruik ik rivieren in plaats van spoorlijnen en voert Hades, de god van de onderwereld, de selectie door. De honden verwijzen dan weer naar de honden die de nazi’s gebruikten op de treinperrons. De opzet was via Anne’s imaginaire wereld en beelden ontleend aan de Griekse mythologie een montage te maken die aangeeft wat de familie Frank doormaakte in de kampen en daar de woorden uit het originele dagboek aan te verbinden.”
De nazisoldaten blijven gezichtloos. “Ik worstelde lang met de voorstelling van de militairen. Ik belde mijn moeder en vroeg hoe de nazi’s in de kampen eruit zagen. Volgens haar leken die goden. Lang en sterk, met ideaal geproportioneerde lichamen. Maar bij de processen van Nuremberg zag ze gewone, vaak lelijke, mensen. Heel anders dan de goden uit haar herinnering. Dus de beeldvorming was problematisch. Daar komt bij dat ik nazi’s niet kan visualiseren omdat ik ze niet begrijp. Door ze een menselijke, emotionele uitdrukking te geven zou ik een conclusie trekken en dat kon ik niet. Wanneer je bedenkt dat 500.000 Duitsers in een of andere hoedanigheid meewerkten aan de Endlösung besef je dat veel mensen op de hoogte waren. Dit was niet iets van een kleine groep monsters. Daarom besloot ik geen concrete gezichten op de soldaten te plakken maar er maskers van te maken. Dat past bij de keuze om geen reconstructie in documentairevorm te maken maar het verhaal te vertellen via een allegorie en ons via animatie in de imaginaire wereld van Anne Frank onder te dompelen.”
De realiteit is wel aanwezig via de alomtegenwoordigheid van de naam Anne Frank in hedendaags Amsterdam. “De iconisering wordt niet meer gebruikt voor een goed doeleinde. Het is heel commercieel geworden en volgt de kapitalistische logica. Otto Frank creëerde een icoon voor een goed doel. Je kunt de filmtitel Waar is Anne Frank lezen met een uitroepteken of met een vraagteken. Waar is Anne Frank nu!? Waar kan je haar erfenis terugvinden?”
Waar is Anne Frank is te zien op Kaboom Animation Festival (28 maart t/m 3 april) en draait vanaf 7 april in de bioscoop.