Tijdreizigers

Met Looper en Cloud Atlas sluit filmjaar 2012 af met twee fijne puzzelfilms. Tijd en herinneringen dwarrelen als sneeuwvlokken in de lucht. Tijd om ons La jetée van Chris Marker te herinneren en de cirkel te voltooien.

La jetée
Tijdreismethode: herinneringen? | "Dit is het verhaal van een man, getekend door een beeld uit zijn kindertijd." Aldus de beroemde openingswoorden van La jetée, de fotofilm van de dit jaar overleden Chris Marker uit 1962. De film vertelt in voornamelijk fotostills het verhaal van een tijdreiziger uit een postapocalyptische toekomst die naar het verleden wordt teruggestuurd om het heden te redden. De reden dat hij voor het experiment wordt uitgekozen is omdat hij een sterke herinnering aan zijn jeugdjaren met zich meedraagt. Hoe de tijdreiziger bij Marker zich precies voortbeweegt is onduidelijk. Misschien wel op de kracht van herinneringen. Uiteindelijk ontdekt de man dat de herinnering een vooruitschaduwing was: een visioen van zijn eigen dood. Marker had slechts een half uur nodig om het dramatische effect van deze tragische, onmogelijke kringloop in beeld te brengen; in de tijdsfilosofie heet die de grootvaderparadox: stel je wordt naar het verleden teruggestuurd om je grootvader te doden, hoe kun jij in de toekomst dan bestaan? Dat roept de vraag op of we via tijdreizen ooit in staat zijn om handelend op te treden, en daaruit volgt de vraag naar de (vrije) wil van de mens. Zie ook: de Back to the Future­trilogie (1985-1990, Robert Zemeckis) waarin Marty McFly dankzij zijn DeLorean DMC-12 tijd en ruimte trotseert.

12 Monkeys
Tijdreismethode: tijdmachine | Nadat Universal de rechten verkreeg om een full lenght remake van La jetée te produceren maakte Terry Gilliam in 1995 een filosofische actiefilm waarin uit Markers origineel nieuwe draden werden gesponnen uit de paradoxen over tijd, herinneringen en de werking van ons geheugen. Maar dan nu met grote sterren als Brad Pitt en Bruce Willis en Oscarnominaties op de koop toe. Als eerbetoon aan kattenliefhebber Marker liet Gilliam van tijd tot tijd een kat door het beeld vluchten, als een transpositie uit een vreemd verleden. Zie ook: Vertigo (1958, Alfred Hitch­cock). Beide films brengen namelijk een hommage aan die film door een verwijzing naar de scène waarin Scotty en Judy een bezoek brengen aan het Muir Woods National Monument en de jaarringen van een oeroude sequoiaboom tellen.

Déjà Vu
Tijdreismethode: ‘Snow White’ (codenaam voor een time window/wormgat) | 4 dagen, 6 uur, 3 minuten, 45 seconden en 14,5 nanoseconden kan ATF-agent Doug Carlin (Denzel Washington) in Tony Scotss Déjà Vu (2006) door een wormgat terugkijken/reizen in de tijd. Een déjà-vu om een bomaanslag in post-Katrina New Orleans te voorkomen en het leven van een vrouw te redden. De film maakt zowel gebruik van de grootvaderparadox (je kunt niets aan het verleden veranderen) als de optie dat dit wel kan, maar dan in parallelle tijdlijnen. Zie ook: The Wizard of Oz (1939, Victor Flemming), de eerste film die (dankzij de tijdmachine van een tornado, wat een tijdruimtelijke wervelstorm!) op grote schaal de troost van de gedachte aan een parallel universum verbeeldde.

Source Code
Tijdreismethode: de ‘source code’ | Tijdreizen als herinnering, wormgaten of parallelle universa; Source Code van Duncan Jones introduceerde de veel-werelden-theorie als manier om tijdreizen mogelijk te maken. Overigens nu alleen nog maar als louter mentale activiteit (de hoofdpersoon is immers fysiek niet meer tot ‘reizen’ in staat), de film geeft daarmee de suggestie uit La jetée over herinnering als universele golffunctie een kwantummechanisme motivatie. De veel-werelden-theorie stelt dat alle mogelijke alternatieve verledens en toekomsten even reëel zijn: bij elke gebeurtenis splits te tijdslijn zich in alternatieve tijdlijnen. Maar let op het einde van de film, waar, al is het maar in de reflectie van de ‘Cloud Gate’, het boonvormige glanzende kunstwerk van Anish Kapoor uit Chicago waar een aantal cruciale scènes uit de film zich afspelen, heden, verleden en toekomst aan elkaar worden geknoopt. Zie ook: Cloud Atlas (2012, Andy en Lana Wachowksi en Tom Tyk­wer, al was het maar om dat ‘cloud’, want ook deze film (naar een roman van David Mitch­ell) probeert een vorm te vinden voor het (al was het maar in de filmische ruimte) naast elkaar bestaan van verschillende tijden en werelden. Zie trouwens ook: The Fountain (2006, Darren Aronofsky), een megalomane epische tijdreis over een kosmische liefde die zich weinig aan natuurwetten gelegen laat liggen.

Looper
Tijdreismethode: tijdmachine | Bruce Willis speelde in 12 Monkeys al eens de reïncarnatie van Chris Markers gedoemde tijdreiziger en in Looper (2012, Ryan Johnson) pakt hij onbedoeld die rol weer op om oog in oog met zijn verleden te staan en daar de loop der dingen te herstellen. Is alle tijd onomkeerbaar? Onverlosbaar, zei T.S. Eliot. Niet als het aan deze actiefilm ligt: met een kleinere of grotere ‘bang’ is de boel weer in z’n baan te krijgen. Maar wees gewaarschuwd: wie met de elementen speelt roept vreemde krachten op. Zie ook: La jetée. Dit is een film over een man die op het juiste moment een flashback krijgt.

Dana Linssen

Looper draait momenteel in de bioscopen. De andere films zijn op dvd verkrijgbaar.