12 Monkeys

Valt de loop der geschiedenis te veranderen door terug te keren in de tijd? Kun je objectief bepalen wat gek is en wat normaal? En hoe weten wij of dat, wat wij als realiteit ervaren ook inderdaad echt is en niet een droom? Deze, en nog veel meer vragen stelt Terry Gilliam in zijn groots opgezette science fictionfilm 12 Monkeys. Niet alle antwoorden zijn even duidelijk, maar ze zijn wel prachtig verpakt in spectaculaire decors.

Het is 2035. Aan het eind van de twintigste eeuw heeft een dodelijk virus het grootste deel van de mensheid uitgeroeid, waarna de overlevenden zich hebben teruggetrokken in stalen holen onder de grond. Een kleine elite van wetenschappers houdt mensen gevangen in veredelde hamsterkooien. Een van de gevangenen, James Cole (Bruce Willis) wordt aangewezen als ‘vrijwilliger’ om terug te keren in de tijd, naar het moment vlak voordat de ramp zich voltrok. Zoals dat gaat met tijdreizigers werkt ook Cole zich binnen de kortste tijd in de nesten. Hij belandt in een psychiatrische inrichting in het jaar 1990, waar hij onder behandeling komt van psychiater Kathryn Railly (Madeleine Stowe).

Als Cole in onze tijd arriveert, staat voor hem vast dat de ramp zich zal voltrekken, zonder dat hij er iets aan zal kunnen doen. Zijn opdracht is slechts om informatie te verzamelen over het virus, zodat er een oplossing kan worden gevonden in 2035. Maar nadat hij door de wetenschappers een paar keer heen en weer is geslingerd in de tijd, begint hij zich steeds meer te hechten aan de wereld van voor de catastrofe. Dat komt door zijn liefde voor de volgens hem zo frisse lucht die nog niet is bedorven door het virus, maar vooral ook door de romantische gevoelens die hij koestert voor zijn psychiater. Hij stelt zich de vraag die iedere tijdreiziger vroeg of laat moet stellen: “kan ik de geschiedenis terugdraaien of ben ik slechts een willoze acteur in een zich steeds herhalende film?”

Toekomstvisioenen
Het fenomeen van de tijdreis is een glibberig terrein, maar in 12 Monkeys worden de vele valkuilen dankzij een consequent doorgevoerde logica omzeild. De makers waren zich duidelijk bewust van de vele paradoxen die het reizen door de tijd met zich meebrengt en zijn er in geslaagd een geloofwaardig tijdconcept neer te zetten, waardoor de film nergens belachelijk wordt, een euvel waar teveel sf-films aan lijden. Meer nog dan met de mogelijk- en onmogelijkheid van het tijdreizen zelf, houdt de film zich bezig met de gevolgen ervan: vertwijfeld vraagt Cole zich af of hij alles echt beleeft of dat hij, zoals iedereen beweert, inderdaad gek is.

Regisseur Terry Gilliam kon met dit gegeven uitstekend uit de voeten. In 12 Monkeys borduurt hij voort op de zwartgallige toekomstvisioenen die hij schetste in Brazil. Hij doet dat in de van hem bekende verbluffende visuele stijl, daarbij terzijde gestaan door de inventieve produktieontwerper Jeffrey Beecroft. Gefilmd op lokatie in de vervallen binnensteden van Baltimore en Philadelphia ziet 12 Monkeys er uit als een indrukwekkende kruising tussen Brazil, Ridley Scotts Blade Runner en Jeunet & Caro’s La cité des enfants perdus.

Filmgekken
Alle ingrediënten voor een daverende film zijn aanwezig: een deugdelijke plot, een cast met klinkende namen, schitterende art direction én een avontuurlijk ingestelde regisseur, die heeft bewezen dat hij iets te melden heeft. Toch heeft dit alles niet kunnen voorkomen dat de film onder zijn eigen gewicht bezwijkt. De tragiek van de tijdreiziger biedt op zich al genoeg stof om een film mee te vullen, maar in de ruim twee uur durende film worden ook nog talloze andere onderwerpen overhoop gehaald, waaronder dierenleed, het gebrek aan contact tussen mensen en de afstompende werking van reclame en televisie.

Vooral de psychiatrie, volgens Gilliam de Nieuwe Religie van onze tijd, moet het ontgelden. De regisseur probeert nogal gemakkelijk zijn punt te maken. De inrichting waarin Cole terecht komt is door de filmers gesitueerd in een oud, vervallen gevangenisgebouw met afbladderende verf, roestende hekken en een grote zaal vol gedrogeerde gekken. Zonder meer een prachtige filmlokatie, maar wie met zo’n achterhaald, en toch ook wel erg opzichtig aan One Flew Over the Cuckoo’s nest ontleend gekkenhuis komt aanzetten, moet niet net doen of hij een serieuze discussie over moderne gezondheidszorg wil voeren.

Ook de hoofdrolspelers helpen niet echt mee om de film tot een onvergetelijke ervaring te maken. Aan Bruce Willis ligt het niet, die is in zijn rol van gekweld tijdreiziger geheel in zijn element. Madeleine Stowe echter maakt de belofte niet waar. Noch als rationele dokter in het begin van de film, noch als van haar psychiatrisch geloof afgevallen romantica komt ze erg geloofwaardig over, en tussen Willis en Stowe wil het maar niet zinderen. Ook Brad Pitt weet slechts bij vlagen te overtuigen als een gestoorde dierenactivist. Hij doet vreselijk zijn best en acteert wild om zich heen. Maar over de hele linie citeert hij net iets te veel uit het Grote Filmgekkenboek van Jack Nicholson en Dennis Hopper.
12 Monkeys is niet de film geworden die het had kunnen zijn. Toch is het een moedige poging om een intelligente film te maken over een complex gegeven. Daarom, en omdat hij zo mooi gemaakt is, verdient de film het om te worden gezien.