Female gaze

Films worden geprezen om hun female gaze. Maar lijkt die niet ontzettend veel op de male gaze?

Jackie’s spieren glinsteren van het zweet en misschien ook van de body oil. Haar bicepsen zwellen op terwijl ze afwisselend links en rechts gewichten optilt. De camera rolt langzaam naar voren. Bij elke curl puft ze. Het zweet loopt nu over haar borst. Om de zoveel seconden zien we sportschoolmanager Lou, die, mond half open, naar Jackie staart. Als een andere klant iets aan Lou vraagt, doet ze tijdens het antwoorden haar best om toch nog een glimp van Jackie op te vangen. Ze draait haar ogen. Ze verrekt haar nek.

Lou ziet Jackie voor het eerst en ze is op slag verliefd. Jackie is als de sigaretten waar Lou maar niet van af kan blijven. En hoewel dit de eerste keer is dat Lou haar ziet, is dit niet de eerste keer dat wij Jackie ontmoeten. We zien haar voor het eerst terwijl ze in een kleine auto van achteren wordt genomen door de zwager van Lou. En dan, terwijl ze in een minuscuul topje door het dorre landschap van New Mexico loopt. Gespierde armen continu in beeld.

Ik zag Love Lies Bleeding tijdens het lesbische filmprogramma Pottenkijkers in de Uitkijk. In de artikelen die ik vooraf las, werd de film alom geprezen als een voorbeeld van de female gaze en de queer gaze. Ik genoot van de film en toch verliet ik het theater met een verward gevoel. Want lijkt die queer, female gaze niet ontzettend veel op de male gaze?

Laura Mulvey bedacht de term male gaze om de nadruk op het esthetische genot van de veronderstelde mannelijke kijker in films te duiden. De male gaze toont het vrouwelijke personage zowel als object van verlangen voor de (heteroseksuele, mannelijke) personages in de film als voor de (heteroseksuele, mannelijke) toeschouwer van de film. Ze merkt bijvoorbeeld op dat de camera vaak blijft hangen op de blote benen van een vrouw. Volgens Mulvey is er altijd een man die verlekkerd naar die benen aan het kijken is. Is het niet het hoofdpersonage, dan is het wel de kijker.

Pogingen om de male gaze in cinema te ontmantelen richten zich vaak op het bijvoeglijke naamwoord ‘male’, en stellen dus een female gaze voor als het tegenovergestelde van een male gaze. De female gaze is echter een vage term: soms wordt hij gebruikt voor alles wat niet objectiveert, soms gaat hij specifiek over een objectiverende kijk op mannen, dan weer is alles wat een vrouw maakt een voorbeeld van de female gaze. Dat laatste kunnen we volgens mij beter een vrouwelijk perspectief noemen.

In het Nederlands wordt ‘male gaze’ meestal vertaald als ‘mannelijke blik’, wat alleen maar meer verwarring schept. Gazing betekent namelijk zoiets als ‘staren’; het woord ‘blik’ is veel te neutraal. De gaze kijkt niet alleen, maar blijft hangen. En dat staren is niet alleen een probleem van mannen. Toen Mulvey de term introduceerde, werd hij bekritiseerd voor zijn ontoereikendheid. Al snel werden er de termen white gaze, straight gaze en colonial gaze bij bedacht. Als antwoord op al deze vormen van gestaar kwamen er de termen als de queer gaze, de black gaze en de female gaze. Maar hoe verhouden die zich tot de dominante gaze?

De vaagheid van de term female gaze werd pijnlijk duidelijk toen ik tijdens het filmfestival van Cannes een paar maanden geleden Agathe Riedinger interviewde over haar film Wild Diamond. De film gaat over influencer Liane, die het schoonheidsideaal van de bimbo nastreeft: lange wimpers, ronde borsten en billen, hoge hakken, haarextensions en face contour. Liane’s zoektocht naar schoonheid gaat niet om het erotische genot van de ander. Ze is niet zo geïnteresseerd in mannen en haar lichaam wordt niet als sexy, maar juist als krachtig en soms zelfs als grotesk neergezet. Geen male gaze dus, maar betekent dit dat er meteen sprake is van een female gaze?

Een journalist met wie ik Riedinger na de première van haar film sprak, vroeg naar haar vrouwelijke cameraregisseur. Het was natuurlijk belangrijk voor Riedinger om met een vrouw te werken, veronderstelde de journalist, om zo zeker te zijn van een female gaze. Riedinger begreep de vraag niet. Wat bleek: haar film is geschoten door een man.

Stuk vlees
Een paar dagen later ging The Substance in première. Net zoals Wild Diamond werd deze film onmiddellijk geprezen om zijn female gaze. De films zijn beide geregisseerd door vrouwen (en gefilmd door mannen) en gaan over het vrouwenlichaam. Daar houden de vergelijkingen op.

The Substance gaat over de obsessie van mannen met jonge, mooie vrouwen en laat zien hoe deze geïnternaliseerd is door de vijftigjarige hoofdpersoon Elisabeth Sparkle (Demi Moore). Als Elisabeth door haar baas Harvey wordt ontslagen als tv-fitness-instructeur, krijgt ze een mysterieuze substantie in handen genaamd The Substance, waarmee ze een perfecte versie van zichzelf kan worden. Elisabeth zal het leven met deze versie moeten delen: elke zeven dagen moeten de twee omruilen. De grap van de film is natuurlijk dat het goedje en de film ‘De substantie’ heten, terwijl het goedje én de film alleen maar om uiterlijk draaien. Elisabeth wordt er niet slimmer of grappiger of liever van, alleen mooier en vooral jonger.

De film neemt een The Picture of Dorian Gray-achtige wending, waarin de schoonheid van haar alter ego Sue (gespeeld door Margaret Qualley) leidt tot de lichamelijke aftakeling van Elisabeth. Regisseur Coralie Fargeat gaat daarin ontzettend ver: ze rekt het groteske op totdat het absurd wordt. Als je denkt dat het niet erger kan worden, zet ze nog een tandje bij.

The Substance zit vol gestaar. De film toont uitvoerig de naakte lichamen van Qualley en Moore: close-ups van blote borsten en billen en shots van glanzende lippen die uit een blikje cola drinken. Ze worden getoond als sexy objecten, en hoewel dit optreden van vrouwelijkheid niet zozeer wordt opgevoerd voor een mannelijk personage, maar meer voor henzelf (Elisabeth en Sue voelen zich immers alleen waardig als ze begeerd worden), kun je moeilijk beweren dat deze vrouwelijke blik niets te maken heeft met de mannelijke blik.

Vervolgens maakt Fargeat de lichamen van Elisabeth en Sue eerst walgelijk, dan grotesk en ten slotte absurd. Om haar punt te maken moet Fargeat tot het uiterste gaan. Ze is niet bepaald aardig voor het vrouwenlichaam. Het wordt opengesneden en gebruikt. Het vervormt. En er wordt constant naar gekeken. Verlekkerd, minachtend, hatelijk. Zowel Elisabeth als Sue zien de ander als een stuk vlees. Ondanks de waarschuwing op de gebruiksaanwijzing van het goedje dat “ze dezelfde persoon zijn”, gaan ze een wedstrijd aan om elkaar dwars te liggen. Is dit de vrouwelijke blik waarnaar we zo wanhopig verlangen?

Ook Lou staart
Wat gebeurt er als queer mensen worden toegevoegd aan een genre dat van oudsher hetero en macho is, of als een film over sexy lichamen gemaakt wordt door een vrouw? Je hoopt natuurlijk dat het genre toegankelijker wordt gemaakt voor een groep mensen die er in het verleden grotendeels van zijn uitgesloten. Maar het is naïef om te denken dat er niet een soort wisselwerking plaatsvindt. Je kunt geen neo-noir-thriller maken over twee queer vrouwen zonder daarbij ook het beeld van queer vrouwen aan te passen, net zoals je geen vrouwelijke bodyhorror over objectificatie kunt maken zonder daarbij toe te geven dat ook vrouwen kunnen staren.

Queer relaties worden vaak gezien als heiliger of puurder dan hetero relaties, of in ieder geval als helend. En ze kunnen ook helend werken. Zeker een eerste queer relatie kan voelen als een aardverschuiving. Er heerst het idee dat je als queer persoon in een wereld die is gebouwd op uitsluiting, pas in de liefde een thuis vindt. Love Lies Bleeding portretteert queer liefde op een vergelijkbare manier. Jackie’s gevoelens voor Lou maken iets in haar los: als ze aan Lou’s pijn denkt, spannen haar spieren zich aan. Ze wordt – letterlijk – sterker en groter door haar liefde voor een vrouw. Maar is hun liefde daadwerkelijk helend? Als ze elkaar voor het eerst ontmoeten, geeft Lou Jackie illegale anabole steroïden. De rest van hun relatie bestaat vooral uit momenten waarop Lou en Jackie elkaar pijn doen. Op een gegeven moment sluit Lou Jackie tegen haar wil op in haar huis; even later probeert Jackie Lou dood te schieten.

Love Lies Bleeding lijkt mij bovenal een vrij accurate weergave van een slechte relatie. Een die gebouwd is op lust en die een soort vrijheid belooft, maar daarvoor wel totale opoffering van al het andere in je leven vereist. En dus staart Lou naar Jackie. Op een vrouwelijke, queer manier, dat wel. Het lijkt op de male gaze, maar is het niet, simpelweg omdat de film niet voor het mannelijk genot gemaakt is. Toch is het een soort gestaar.

Ingebakken
Staren is een manier van kijken waarbij we een persoon objectificeren. De male gaze, net zoals de straight en white gaze, is een subtype van dit staren, waarbij bepaalde camerabewegingen en plotelementen horen. De female gaze als één waarin vrouwen worden getoond als volwaardige personen lijkt mij een contradictio in terminis. Een film waarbij niemand wordt geobjectiveerd zou namelijk juist het gebrek aan een gaze betekenen.

Ik wil niet zeggen dat gestaar per se slecht is, of dat de gaze nooit gebruikt kan worden in een film. In Love Lies Bleeding laat het gestaar zien dat Lou niet zo geïnteresseerd is in Jackie als persoon, maar meer in het idee van haar. In The Substance toont het gestaar een geïnternaliseerde schoonheidsnorm. Ik denk zelfs dat The Substance het gestaar gebruikt in een pleidooi tegen staren. De gaze wordt hier tot het uiterste doorgevoerd en uiteindelijk belachelijk gemaakt. Het probleem is, denk ik, vooral gedachteloos staren: een gaze die zo ingebakken is in de filmcultuur dat hij zonder nadenken wordt gevolgd.

Het is bovenal belangrijk om te erkennen dat vrouwen ook kunnen objectiveren. Net zoals queer mensen ook slechte partners kunnen zijn. En dus is Lou’s gestaar naar Jackie uiteindelijk toch een stap vooruit. Niet omdat een queer vrouw die naar Jackie staart puurder of heiliger is dan een man die naar Jackie staart, maar omdat emancipatie nou eenmaal vereist dat vrouwen en queer mensen als volwaardige mensen worden gezien.