Nu:Reality – Van eigen bodem

Nee maar echt: beseffen we eigenlijk wel hoe goed Nederland is in virtual reality? Die lof mag meer gezongen worden. Daarom presenteert Nu:Reality in zijn zesde programma een sterke VR-selectie van Nederlandse makelij.

Als de Nederlandse cinema het internationaal zo goed zou doen als de Nederlandse XR dan zouden we het van de daken schreeuwen. Belangrijke selecties! Prijzen alom! We winnen Venetië! We winnen Cannes!

Maar zo goed doet de Nederlandse film het niet. Nederlandse XR (Extended Reality) wel. Waarom?

“Geld”, antwoordt Nemo Vos droogjes – en al te bescheiden – als ik het hem vraag bij de presentatie van het nieuwe bioscoopprogramma van Nu:Reality, gewijd aan Nederlandse VR (Virtual Reality, de bekendste vorm van XR). En ja, natuurlijk speelt democratische kunstfinanciering een rol – ook voor het bestaan van Nu:Reality, benadrukt initiatiefnemer Babette Wijntjes.

Maar dat is niet het hele verhaal. Je hebt dan ook nog kunstenaars nodig die zo’n budget omzetten in een wonderbaarlijke tocht langs versnelde en vertraagde lichamen, via graffitigrotten en verlaten warenhuizen tot aan een varkensfeest en orgastische eredienst, zoals Vos doet in zijn surrealistische zweeftocht 8 miljard ikken, onderdeel van het nieuwe Nu:Reality-programma. En, oké, toegegeven, ook een financier die daar iets in ziet.

Misschien leven we in een sweet spot, een bepaalde periode van dit medium in ontwikkeling, waarin de Nederlandse benadering precies de goede combinatie blijkt te hebben van kunstzinnige vrijheid en technische experimentatie.

Want spelen met techniek, daar lijken we in het land van cassettebandje, cd en Video 2000 op zich wel een handje van te hebben. In dat vooroplopen met multimediaal denken zag ook Cannes-winnaar Michel van der Aa een kracht: “Ik denk dat Nederland een voedingsbodem heeft voor de mengvorm van kunst en techniek.”

Je zou er een gepast gebrek aan eerbied voor traditie in kunnen zien in een relatief anti-hiërarchische samenleving. En dat – ik denk nu even hardop – zou ook gunstig kunnen zijn voor het samenwerken op voet van gelijkheid van makers uit verschillende disciplines.

Want die interdisciplinariteit is een van de redenen waarom XR zo’n spannend medium is. Van der Aa’s achtergrond ligt in moderne klassieke muziek; anderen komen uit opera, cinema, theater, de gamewereld; Nemo Vos maakte hiervoor “collages”, vertelt hij – letterlijk knippen en plakken. En allemaal nemen ze die achtergronden, benaderingen, stilistische keuzes en dramatische voorkeuren mee naar XR.

En dan komen we weer bij Nu:Reality. Want je wil ook dat mensen je werk kunnen zien. Ze vertonen in bioscopen lijkt zo’n simpel idee, maar het is een Nederlands idee, dat nog nergens anders bestond. En dat tot nu toe succesvol is: vanaf dit programma doet weer een extra bioscoop mee, Natlab in Eindhoven (al slaat vaste Nu:Reality-deelnemer Eye Filmmuseum vanwege hun totale overname door Tilda Swinton deze editie over). Bovendien begint binnenkort het programma Nu:Reality on Tour, met dertig headsets die, voor speciale gelegenheden of om publieksinteresse te peilen, uitgeleend kunnen worden aan andere locaties. Sterker nog: vanuit Nederland gaat Nu:Reality binnenkort uitbreiden naar Frankrijk (onder de naam ‘Territoires Immersifs’) en mogelijk ook naar Duitsland en België.

Gevleugelde vriend
Die gezamenlijke zaalvertoning vereist zogenoemde 360-VR, waarbij je allemaal tegelijk dezelfde rondom-film ziet (ook al kijk je niet allemaal dezelfde kant op) met hetzelfde geluid via de bioscoopspeakers.

Maar dat is dus iets anders dan een XR (een VR of MR, Mixed Reality, waarin virtuele elementen vermengd worden met je werkelijke omgeving) waarin je in je eentje kunt rondwandelen met zogeheten 6DoF (6 degrees of freedom, zes vrijheidsgraden) – daarvoor heeft iedere gebruiker een eigen computer nodig, plus meer ruimte om te bewegen en een begeleider die zorgt dat er technisch en praktisch niets misgaat.

De makers van de krachtige documentaire Lacuna, Maartje Wegdam en Nienke Huitenga-Broeren, hebben daarom voor Nu:Reality hun oorspronkelijke 6DoF-ervaring omgewerkt naar een 360-VR, die veel gemakkelijker te distribueren is: in plaats van rond te lopen op een vrij groot oppervlak kun je het ontroerende verhaal van Sonja de Lange nu beluisteren en bekijken vanaf een krukje. Natuurlijk hadden de makers niet voor niets voor een 6DoF-versie gekozen, maar Lacuna blijft ook in deze vorm overeind vanwege de dramatische kracht van de voice-over van De Lange (die met prachtige precisie haar eigen, vluchtige herinneringen aan de onderduik tijdens de Tweede Wereldoorlog ontleedt), de multimediale integratie van geanimeerde reconstructies met archieffoto’s en brieffragmenten, en de impressionistische kwaliteit van de geanimeerde herinneringen, die juist in hun dromerigheid, als flarden die opdoemen uit de mist, ook in 360-VR een sterk ruimtelijk effect behouden. Maar het belangrijkste is dat het werk nu door veel meer mensen ervaren kan worden.

Zoals Vos zei, voorafgaand aan de zaalvertoning: “Ik wil dat mensen het werk kunnen zien. Dus dit, een zaal met twintig of dertig brillen, is waar we voortaan onze werken op gaan richten.” En dat is in wezen ook logisch: ook filmmakers hebben rekening te houden met de standaarden van bioscoop en televisie. Het heeft weinig zin iets aan te bieden dat daarvoor ongeschikt is – tenzij ze zich louter willen richten op galeries, musea en festivals. Wat kan, maar dat is dan een keuze. En dankzij Nu:Reality – dat hopelijk nog verder uitbreidt – hebben VR-makers die keuze nu ook.

Ook in 360-vorm blijft Lacuna trouwens binnen deze Nu:Reality-editie een individuele ervaring. Dat geldt ook voor Steye Hallema’s interactieve The Imaginary Friend – individuele interactie met een XR-werk past nu eenmaal niet bij de centrale aansturing van een zaalvertoning. En juist het interactiedesign is, technisch gezien, het meest indrukwekkende aspect van The Imaginary Friend.

Waar andere werken eerst tekst en uitleg nodig hebben om een interactiemogelijkheid te verduidelijken (die dan alsnog vaak, zoals ik al eens schreef, ongeloofwaardig, onhandig en onnodig blijkt), biedt The Imaginary Friend een reeks opeenvolgende, zeer uiteenlopende interacties (vliegen, schieten, slicen, praten), die allemaal intuïtief en betekenisvol zijn. En daardoor niet afleiden van de inhoud: het verhaal van de jonge Daniël die jou, als denkbeeldige gevleugelde vriend, verzonnen heeft om met de dood van zijn moeder om te gaan. Zoals ik zelf heb kunnen constateren: een werk dat, hoewel gebracht met een kindvriendelijke speelsheid, meermaals volwassenen tot tranen bracht.

Onvaste wereld
Waar deze individuele ervaringen beide ontroeren met verhalen over verlies en herinneren, zijn de twee zaalwerken juist een soort feestelijk geanimeerde muziekvideo’s.

Naast Vos’ werk, waarin jouw door de wondere wereld glijdende gezichtspunt wordt voortgedreven door de muziek van Spinvis (eerder live uitgevoerd op IFFR), biedt The Art of Change van Vincent Rooijers en Simone Fougnier, op muziek van Droeloe (alias Vincent Rooijers), een tocht langs fictieve planeten waarop kleine figuurtjes hun obscure rituelen uitvoeren, met als rode draad een voice-over die telkens opnames maakt voor haar oudere zelf in reactie op de opnames van haar jongere zelf.

Dit zijn vier sterke vertegenwoordigers van de Nederlandse XR-wereld, die opvallenderwijs allemaal glijden. Langs de vreemde vervormingen van Vos en de imaginaire planeten van Rooijers en Fougnier, als de vliegende vriend van Hallema en door de herinnerde flarden van de tijd van Wegdam en Huitenga-Broeren. VR als een onvaste wereld, experimenteel, in zekere zin nog steeds pril en sterk in ontwikkeling; bewegend tussen echt en onecht, herinnerd en verzonnen, muzikaal en documentair – daarin voelt deze generatie Nederlandse VR-makers zich kennelijk thuis.

---

Nu:Reality – Van Eigen Bodem: The Best of Dutch VR | 9 oktober t/m 3 december 2025 | Lux (Nijmegen), De Schuur (Haarlem), LantarenVenster (Rotterdam), Natlab (Eindhoven), Concordia (Enschede), Filmhuis Den Haag (Den haag), Slachtstraat (Utrecht).