Maartje Wegdam en Nienke Huitenga-Broeren over VR-documentaire Lacuna

Ronddwalen in iemands herinneringen, kan dat? Met de VR-ervaring Lacuna, van 12 t/m 25 april te zien in het Eye-programma Who Are You?, lijkt zoiets te gebeuren. De wereld van Sonja de Lange, die ruim tachtig jaar geleden haar Joodse ouders voor het laatst zag, komt heel dichtbij.

De regen. Het eerste wat ik duidelijk zie als ik de headset van de VR-documentaire Lacuna opzet is de regen. Dat is wat Sonja zich herinnert van die dag in 1943. Ze was pas drie.

Haar vader werkte in de Joodse psychiatrische instelling Het Apeldoornsche Bosch, en toen de dreiging van de nazi’s te groot werd en die de inrichting gingen ontruimen gaven haar ouders haar en haar zusje mee met een vreemde. Na op verschillende onderduikadressen de oorlog overleefd te hebben werden ze begin 1946 op de boot gezet naar Suriname. Daar groeiden ze verder op bij een oom en tante in Paramaribo. Hun ouders werden vermoord in Auschwitz.

Die dag in 1943 was de belangrijkste dag uit haar leven, maar Sonja herinnert zich alleen de regen. En dat ze door iemand werd gedragen. Maar niet het afscheid. Het geheugen is geen feitenkroniek. Herinnering, aangevuld met verbeelding, vormt een wispelturig landschap. Dat is wat Lacuna je wil laten ervaren.

Het is alsof ik rondloop in een beweeglijke, gekleurde mist, terwijl ik hoor hoe de nu 85-jarige Sonja in gesprek is met Maartje Wegdam, een van de twee regisseurs van deze productie. Terwijl Sonja vertelt over wat ze nog weet, maar ook over de gaten, de lacunes in haar geheugen, doemt er her en der van alles op als ik nieuwsgierig omkijk of een stap naar voren zet. Onvoorspelbaar. Foto’s uit Sonja’s verleden en dat van haar ouders. Getekende straten en huizen als een soort animatie. Teksten van brieven. Plotseling ook een heel realistische tuin met drie geheimzinnig zwevende servetringen. Drie zilveren servetringen die door de ouders van Sonja op het terrein van Het Apeldoornsche Bosch waren begraven. “Misschien stond ik er wel bij”, peinst Sonja.

Met die servetringen begon het maken van Lacuna, vertelt Wegdam. “Die ringen werden bij een verbouwing weer opgegraven en uiteindelijk, in 2019, nadat iemand was gaan speuren, weer aan Sonja teruggegeven. Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie was ervan op de hoogte en wist dat ik bezig was met research over voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog en verdwijnende verhalen. Ze brachten me in contact met Sonja, en al snel ontdekte ik dat wat zij me te vertellen had veel meer was dan het verhaal van die servetringen. Naast een verhaal over haar eigen leven en dat van haar ouders in de oorlog is het universeler geworden. Een verhaal over geheugen en herinnering, en de gaten daarin die we proberen in te vullen met onze verbeelding.”

“1 september 2020”, lees ik als ik de VR-headset heb opgezet. Wegdam begon toen direct met het opnemen van de gesprekken met Sonja, die me nu op de soundtrack van Lacuna langs de opdoemende beelden loodsen. Naast die gesprekken en foto’s uit Sonja’s jeugd raakte Wegdam vooral gefascineerd door een verzameling brieven die Sonja had bewaard. Brieven van haar ouders, uit de tijd dat die nog hoopten in Het Apeldoornsche Bosch veilig te zijn. Wegdam: “Die openden een hele wereld.”

Wegdam had wel ervaring als documentairemaker (No Place for a Rebel, 2017) maar werkte nog nooit met virtual reality. Als docent Immersief Ontwerp experimenteerde ze wel al langer met nieuwe documentaire vertelvormen. Sonja’s verhaal spoorde haar direct aan om in richting VR te gaan. “Ik zag ruimtelijk voor me hoe je als bezoeker als een soort stille getuige kon dwalen door de flardjes van herinneringen.”

Op zoek naar iemand met meer ervaring in die richting kwam ze via de VR Rozsypne (2019), een inkijkje in het leven van een bejaarde Oekraïense die het neerschieten van de MH17 van dichtbij meemaakte, uit bij Nienke Huitenga-Broeren van Studio ZZZAP, die als kunstenaar en producent gespecialiseerd is in immersieve mediavormen (WINWIN; Drift). “Toen we de mogelijkheden gingen verkennen had Maartje de interviews met Sonja al gedaan en al een scenario geschreven, maar er was verder nog geen ontwerp”, vertelt Huitenga-Broeren. “Maartje en ik hebben ruim de tijd genomen voor een verkenning van de mogelijkheden. We hebben veel opengebroken, maar de hoofdlijn was altijd het gesprek met Sonja, en de vraag hoe je omgaat met herinneringen, ook als ze verdwenen zijn, en met wat je niet weet of uit andere bronnen kan halen.”

Ronddwalend in Lacuna merk ik hoe ik soms in een kamer kom die ik als een strak ontworpen 3D-model voor mijn ogen zie ontstaan. Elders krijgt een dierbaar gekoesterde herinnering van Sonja – ze staat samen met haar zusje Carla op het dek van het schip als dat in Suriname aanmeert – op een heel andere manier voor mijn ogen gestalte. Ik sta zelf aan de in heldere, kleurige lijnen getekende railing en zie in de diepte de kade, waar kleine, getekende figuurtjes rondlopen terwijl boven mijn hoofd de meeuwen vliegen. De tante verschijnt dan later weer als een meer gestileerde 3D-figuur.

Er zijn levendige, uit een oude archieffilm opgediepte kleurenfoto’s van het leven in Het Apeldoornsche Bosch toen er nog geen grote zorgen waren. Dat is dan geen echte herinnering, maar wel iets wat Sonja zich aan de hand van de brieven kon voorstellen. En soms neemt de muziek het over en kan het caleidoscopische panorama van mensen, tekeningen, locaties en landschappen opgaan in een ware werveling.

Huitenga-Broeren benadrukt dat het niet de bedoeling was een traditionele reconstructie of archieffilm te maken. “We wilden eerder proberen de bezoekers te laten ervaren hoe je omgaat met herinneringen, hoe die kunnen veranderen, afhankelijk van waar je in Lacuna staat of kijkt.”

“We hebben ook gekozen voor drie verschillende ontwerpers, Frank Bosma, Matunda Groenendijk en Aron Fels. De drie plekken waar het zich afspeelt – Suriname, Amsterdam en Apeldoorn – krijgen daardoor elk hun eigen karakter. Er komen geen jaartallen in beeld, maar het voelt intuïtief anders. Suriname is licht en kleurrijk, Sonja heeft daar een mooie jeugd gehad. In Amsterdam werken de brieven als een soort behang, met betrekkelijk realistisch getekende doorkijkjes. Apeldoorn is de enige plek waar we toch gekozen hebben voor reconstructies van gebouwen aan de hand van fotomateriaal.”

Wegdam had daarbij al benadrukt dat het zoeken naar die beeldtaal echt teamwerk was, waarbij met name ook Harm van de Ven als creatief ontwikkelaar en art director een belangrijke rol speelde. Hij kwam met het idee voor die rondzwevende mist van het geheugen waaruit de beelden opdoemen, wat voor een samenhang tussen al die betrekkelijk chaotische indrukken zorgt. En soms is er ook leegte, wanneer er gaten in het geheugen zijn. “Die wisselwerking tussen storytelling en de ruimtelijke ervaring was heel spannend”, merkt Huitenga-Broeren op. “Onze taak was niet alles in te vullen, maar ook nieuwsgierigheid te wekken.”

“Een ode aan vroege herinneringen”, noemt Wegdam het. Dat we de huidige Sonja wel horen vertellen, maar nooit zichtbaar in beeld krijgen was eveneens een bewuste keus, vult Huitenga-Broeren aan. “Ze komt via haar stem al dichtbij genoeg. Maartje en ik wilden juist haar ervaring vangen, en als je Sonja zelf laat zien verbreek je dat.”

Is dat ook mijn ervaring in Lacuna? Het is misschien niet letterlijk zoals herinneringen zich aan je voordoen, maar het voelt wel veel dichterbij dan wanneer je dit verhaal van Sonja in een documentaire op een filmdoek zou zien. Het is meer ervaring, ook omdat het (in bescheiden mate) reageert op of afhankelijk is van hoe je zelf in Lacuna rondloopt. De manier waarop herinneringsbeelden opdoemen en weer verdwijnen vermengt zich met materiaal uit andere bronnen en voorstellingen uit de verbeelding. Dat is immers hoe het gaat.

En er blijven blanco plekken. Iets wat tegen het eind naar voren komt is dat Sonja beseft dat ze eigenlijk veel meer over haar ouders had willen weten. “Toen ik het kon vragen, deed ik het niet”, zegt ze. “En nu is iedereen die me het verhaal kon vertellen overleden.”

In verband daarmee noteert Wegdam in de persmap van Lacuna: “De ervaring benadrukt uiteindelijk het belang van niet alleen het navertellen van, maar ook het actief vragen en informeren naar iemands persoonlijke geschiedenis. Het materiaal dat geverifieerd kan worden dient als vertrekpunt voor een zoektocht naar wat er nog meer is en waar er gaten zijn. Sonja heeft nooit haar eigen stiefouders gevraagd naar wat er gebeurd is en ze heeft zelf nooit kinderen gekregen die haar hadden kunnen bevragen. Haar, en ons, doel is daarom om jongeren aan te moedigen om hun ouders en grootouders te vragen naar hun eigen geschiedenis. Onze geschiedenis hangt af van de verhalen die we elkaar vertellen.”

Huitenga-Broeren merkt daarnaast op dat Lacuna, na Rozsypne, haar tweede project over oorlog is. “En wat er gebeurt in de wereld kan ook de betekenis van Lacuna weer veranderen.”

Toepasselijk in dit verband is een citaat van Aleida Assmann, onderzoeker van communicatief geheugen, dat de makers aanhalen: “Een herinnering wordt in het heden gecreëerd, verwijst naar het verleden maar kijkt altijd naar de toekomst. Het is op elk moment de moeite waard om de vraag opnieuw te stellen naar wat te herinneren, waarom en hoe.”

Who Are You? | 12 t/m 25 april 2025 | Eye Filmmuseum, Amsterdam | Lees later deze week ons artikel over het hele programma.

Lacuna is daarnaast te zien op 4 mei in OBA, Amsterdam en op 5 mei in de Stadsschouwburg, Utrecht.