IFFR 2025: XR
Verbindingen tussen verbindingen

Otherworlds
Verbinding is het sleutelwoord voor het XR-programma op IFFR 2025. Van locaties, van vormen van videokunst, van mensen en van heden en verleden. En van mij en mijn moeder.
Als je als journalist een programma op een filmfestival bespreekt, ga je meestal op zoek naar een rode draad. Iets dat meer is dan de som der delen. Iets dat de onderdelen van het programma met elkaar verbindt. Daar moest ik dit jaar, toen ik zoals gewoonlijk het XR-programma van IFFR bezocht, even over nadenken. Wat vormt dit jaar – zonder het al te zeer te forceren – de verbinding tussen de verschillende werken?
Het duurde even. Maar toen had ik het. De verbinding is dit jaar ‘verbinding’. Ha!
Met als eerste, natuurlijk, de shuttlebus (of de metro of – altijd de beste optie – de Watertaxi) tussen de hoofdlocatie van het festival in de Doelen en het Katoenhuis, waar dit jaar voor het eerst de Immersive Media werden gepresenteerd.
Er is zeker wat voor te zeggen om het festival niet alleen in het centrum te houden, maar te verspreiden over de stad. Maar met het ruime half uur extra reistijd wordt XR voor de gemiddelde festivalbezoeker dan niet meer iets om ‘even tussendoor’ te doen. Aan de andere kant was het programma binnen de kortste keren uitverkocht, dus het publiek bleek niet afgeschrikt.
Schaalvergroting
Het Katoenhuis is een fijne industriële locatie waar grote betonnen zalen de werken alle ruimte geven. En het past bij de missie van het Katoenhuis om de ‘Immersive Experience Hub’ van Rotterdam te worden. Belangrijker voor IFFR is dat de ruimte groot genoeg is om de XR-ervaringen te presenteren samen met andere audiovisuele installaties. Ook dat is een vorm van verbinding – werken die je na en naast elkaar ervaart, gaan onvermijdelijk ‘samen werken’.
Niet alle audiovisuele installaties en performances bevinden zich in het Katoenhuis; er zijn ook nog werken te zien in traditionele IFFR-locaties als Worm, V2 en de kubus in de hal van Rotterdam Centraal – verbindingslocatie par excellence. Maar voor het eerst is XR op IFFR geïntegreerd met andere videokunst. En dat is, hoewel het aantal XR-werken zelf niet is toegenomen (ondanks mijn aandringen), toch een welkome vorm van schaalvergroting.
Dansen
En ook de XR-werken zelf zijn op zoek naar verbinding. In drie van de vijf werken kun je dansen – bij twee daarvan samen met anderen. Het is een manier om de XR-ervaring minder solitair te maken. Ik zou het ‘Social XR’ noemen, als die term niet al werd misbruikt voor VR-Zoom-meetings. ‘Verbindende XR’ is wel een beetje geforceerd, maar Samen-XR? XRs? XR+? Zoiets.
De eerste samendanservaring is Sophia Bulgakova’s Otherworlds, waarbij lichtgevende (en nogal zware) kabels je headset verbinden met een centrale paal, die in de VR ook te zien is als een digitale boom. De ervaring is geïnspireerd door de traditionele meiboom, waarbij de oplichtende kabels verwijzen naar de bijbehorende linten, wat – enigszins verwarrend – volgens de achtergrondinformatie niet een wijdverspreide Oekraïense traditie is, maar wel doet denken aan de vergelijkbare Oekraïense traditie van de levensboom. Met, overigens, een leuk gebruik van bewerkte MR aan begin en einde, zodat je door de virtuele ervaring heen de silhouetten van je mededansers ziet – en dus minder kans loopt tegen ze aan te dansen.
Dat die lichtgevende kabels er natuurlijk vooral mooi uitzien voor een toekijkend publiek, legt een verband met David Verbeeks performance-met-videoschermen Space. Self. Sense. in Worm, waarin dansers met vergelijkbare lumineuze kabels vastzitten aan de schermen waarop zij ondertussen andere dingen beleven in andere werelden.

Nagloeien
En dat Otherworlds een interessantere ervaring wordt wanneer je de begeleidende folder leest met achterliggende ideeën en research, vormt ook een verbinding met andere werken, zoals Jessica Sarah Rinlands installatie met de prachtige naam Extramission: The Capture of Glowing Eyes.
‘Extramissie’ is de fascinerende, pre-wetenschappelijke theorie dat ogen licht uitstralen naar de objecten die ze daardoor zien (in plaats van andersom). Het idee past niet alleen mooi bij de oplichtende ogen van met infraroodcamera gefilmde otters in Rinlands video-opnames, maar ook, in meer algemene zin, bij het idee dat waar jij je ogen richt effect heeft op de wereld. “Our lingering impression on everything”, zoals een taxidermist in Extramission de nagloeiende warmte van een aanraking omschrijft die te zien is met een infraroodcamera.
Dat vormt dan weer een link met de VR Lacuna van Maartje Wegdam en Nienke Huitenga-Broeren, waarin, op technisch vernieuwende manier, het rondkijken een licht, niet opdringerig en daardoor misschien gemakkelijk te missen, maar wel degelijk effectief effect heeft op je omgeving. Zo zitten de ondertitels bij de vertelling van de 84-jarige Sonja niet muurvast aan je VR-headset, maar bewegen ze een klein beetje vertraagd, alsof je ze door water trekt. Zo blijven ze wel net zo makkelijk leesbaar, welke kant je ook opkijkt, maar behoren ze tegelijkertijd ook enigszins tot die virtuele wereld, wat de immersie op subtiele manier versterkt.
Net zo bewegen sommige mistflarden, die Sonja’s haperende herinneringen omgeven, enigszins mee met je kijkrichting. Het effect is hetzelfde: jouw rondkijken staat niet helemaal los van de wereld die je ziet. Een ‘extramissie’ die het empathische verband verdiept met Sonja, die, in het volle bewustzijn van de beperktheid en onbetrouwbaarheid van haar geheugen, probeert herinneringen op te halen – “flarden”, zoals ze ze zelf noemt – aan haar ouders die in Auschwitz overleden zijn vlak nadat ze haar, als klein meisje, naar familie in Suriname hadden gestuurd. Waarmee ze haar leven hebben gered.
Wat de gedachte oproept: over tachtig jaar wordt zoiets gemaakt over Oekraïne, Palestina, Soedan. Wat ook een, treurigstemmend, verband is.

Moeder
Lacuna gaat natuurlijk ook over de verbinding tussen generaties (en zelfs: de verbinding met een jongere versie van jezelf), die vaak wordt behandeld als eenrichtingsverkeer (de jongere generatie die de oudere vraagt naar het verleden), maar door Sonja zelf aan het einde van de ervaring gevat wordt teruggekaatst.
Want ja, ze had nog zo veel dingen willen vragen aan haar ouders en aan anderen die haar ouders gekend hadden, de oorlog wel overleefd hadden, maar er inmiddels ook niet meer zijn, maar aan de andere kant, vraagt ze interviewer Wegdam – en daarmee ons – heb jij je moeder wel eens gevraagd hoe het was om zwanger te zijn van jou? Ze moet zelf lachen om die omdraaiing, wat niet alleen helpt om haar niet alleen als slachtoffer te zien, maar vooral ook om haar ervaring universeler te maken.
Ik kan zeggen dat ik na het ervaren van Lacuna mijn moeder hier direct naar gevraagd heb. Ik schijn, ook na mijn geboorte, een makkelijk kind geweest te zijn. Toch goed om te weten. En absoluut een vorm van verbinding.

Maten
Net zoals het feit dat ik daarna met Huitenga-Broeren (full disclosure: we zijn vrienden) en nog twee anderen samen Mila Molemans Show Me the Light – VR Silent Disco deed, de tweede samendanservaring. Dat lijkt een wel heel simpel idee – en is het feitelijk ook: de algemeen bekende silent disco, maar dan in VR – maar maakte toch enthousiast. De abstracte virtuele werelden waarin je elkaar als eenvoudige digitale avatars tegenkomt (zodat je samen kunt dansen) zijn behoorlijk spectaculair en uitnodigend, met een goeie sense of size en catchy muziek van Brass Rave Unit, maar belangrijker: ze prikkelen de verbeelding.
Het was een prototype, vertelde een medewerker, en werd daarom gepresenteerd als ‘werk in uitvoering’. Er waren toen ik het deed ook nog wat issues met kalibreren, zodat niet elke avatar zich op exact dezelfde plek bevond als de bijbehorende persoon in werkelijkheid, maar je kan je gemakkelijk voorstellen dat een club zoiets aanbiedt met telkens andere werelden, filters, lichteffecten en, natuurlijk, zelfgekozen muziek.
Mijn enthousiasme had ook te maken met het feit dat ik het met vrienden deed en dat ik – het was op de openingsavond van het Katoenhuis-programma – al een glaasje op had. Ook alcohol kan verbinden, indien genoten met maten.

Vegende strepen
Bij de dans-VR-in-je-eentje Rave was de verbinding meer virtueel, met abstracte ravers uit een recent verleden, hun herinneringen aan de spanning van het bezoeken van illegale danslocaties voor underground feesten en het gevoel dat alles om je heen golft en verpixelt – omdat er lsd in je water gezeten blijkt te hebben.
En met vegende en weer vervagende strepen die je trekt met je dansende armen, die een prima toevoeging hadden kunnen zijn aan de VR Silent Disco, net als de vage wolken die je met je handen creëert in Otherworlds. En net als de met bastonen meetrillende vloer die was neergezet voor Kahee Jeongs CG-animatie Silent Engine in V2 (als je daar tenminste met genoeg mensen op zou mogen dansen).
Viktor Timofeevs fascinerende video Alice, Bob, Carol and David, ook in het Katoenhuis, kon je in deze context zien als een grafische weergave van mensen die zich, net als de deelnemers aan de VR Silent Disco, door een abstracte ruimte bewegen om, deels dansend, de wetten van hun wereld te leren kennen.

Rekolonialisme
Over wetten en de wereld gesproken: in Luke Conroy’s en Anne Fehres’ speculatieve dystopie Revival Roadshow blijkt Abel Tasman opnieuw tot leven gebracht om alsnog berecht te worden. Maar hij wordt vrijgesproken, vertelt een trotse bewonderaar in de VR, en gaat opnieuw op weg om land te veroveren voor het inmiddels onder water gelopen Nederland. Een beetje zoals Hitler succesvol weerkeert in Er ist wieder da (2015).
Met dit idee alleen zou je gemakkelijk een VR kunnen maken, zo niet een hele speelfilm dus. Maar Revival Roadshow verbindt dit met nog een heleboel andere dingen. De virtuele wereld rondom je is, duidelijk expres, te volgestapeld met kunst en kitsch om alles bewust waar te kunnen nemen. Ik zag schilderijen in ‘Gouden Eeuw’-stijl van ‘foute mannen’, van Trump tot Bezos en van Wilders tot Michael Jackson, maar ook dieren en monsters, drollen en kunstvoorwerpen, Delfts blauw en afval. Te veel om op te noemen.

Francisco Baquerizo Racines’ installatie La quema (del Planeta “B”) kijkt ook kritisch naar het Nederlands kolonialisme, maar op een beschouwelijker manier. Met een schilderij, een opstelling (met tijgerkop en Shell-logo) en een video van een nagebouwd VOC-schip dat in brand wordt gestoken. Een VOC-schip legde ooit de Ecuadoraanse stad Guayaquil in de as, en zo verwijst de installatie naar de geschiedenis van wat nu – zo vertelde de maker – een van de meest criminele steden van Ecuador is, met een florerende drugshandel die vierhonderd jaar later nog steeds de wederzijdse havens met elkaar verbindt.
Dat zijn meerdere, gelaagde verbanden, maar ze zijn wel kalm tot je te nemen. Te kalm? Te veilig? Conroy en Fehres kiezen liever voor humor en overvol, net als Jinjoon Lee in zijn video Happy New Year, vol surrealistische popcultuur en virtuele explosies, die wordt vertoond in de kubus op Rotterdam Centraal. Behalve dat in Revival Roadshow ook het geluid verandert als je een andere richting op kijkt. Terwijl die anderen ondertussen gewoon doorpraten, zodat je dat stuk gemist hebt als je weer terugkijkt. En iedereen dus, aldus de makers, hun eigen avontuur kan kiezen. Wat op zich klopt.
Heden en verleden, politiek en geschiedenis, fantasie en fomo. Kun je ook te veel met elkaar verbinden? Of is dat juist het hele punt?
De XR-werken in het Katoenhuis, Rotterdam, en de installaties daar en elders zijn nog te zien tot en met zaterdag 8 februari 2025.