Michel van der Aa over From Dust

Begeleid door zang en zangers begeeft de gebruiker zich in fantastische werelden in From Dust, de tweede VR-opera van componist Michel van der Aa en winnaar van de Immersive Competition van Cannes. Van der Aa: “Ik ben gespitst op de akoestische dramaturgie.”

Ik zit met Michel van der Aa op metalen stoeltjes op de stoep van de Croisette, tegenover het iconische Carlton Hotel. Daarbinnen, diep in de kelder, wordt de Immersive Competition van het filmfestival van Cannes gehouden. Achter ons golft de Middellandse Zee. Een eindeloze ruimte.

Van der Aa, internationaal gevierd componist en muziektheaterregisseur, lijkt nog altijd enigszins verbaasd dat hij hier is. “Dit is mijn eerste filmfestival. Ik onderga het allemaal maar en ik geniet ervan; het is natuurlijk een enorm voorrecht. Maar ik vind het vooral superleuk dat een filmpubliek nu mijn werk gaat zien. En misschien wel voor het eerst zo’n soort opera hoort.” Hij glundert erbij.

Zijn VR From Dust vormt, samen met de VR Lacuna van Maartje Wegdam en Nienke Huitenga-Broeren, de opvallende Nederlandse bijdrage aan de Immersive Competition, die in totaal uit slechts negen werken bestaat. Een kleine week na ons gesprek zal Van der Aa als winnaar van de competitie uit de bus komen.

In From Dust word je door de zes operazangers van het ensemble Sjaella, die een etherische compositie van Van der Aa zingen, rondgeleid door eindeloze, geabstraheerde werelden. Dit is een van die relatief zeldzame VR-werken die werkelijk uitgaan en gebruikmaken van de oneindigheid van de virtuele ruimte.

Nu zou je kunnen denken dat de afwezigheid van enige beperking een kunstenaar af zou kunnen schrikken – in der Beschränkung toont zich tenslotte der Meister. Maar Van der Aa heeft daar geen enkele moeite mee en zou zelfs het liefst, zegt hij, eindeloos door blijven sleutelen – als controlfreak en perfectionist.

In From Dust wandel je, de zes zingende vrouwen volgend door bochten en poortjes, over een oppervlak dat in werkelijkheid uiteraard begrensd is, maar binnen je VR-headset grenzeloos schijnt. Met z’n wandelende ontdekkingstocht, muzikale karakter en nadruk op sfeer en thematiek boven verhaal en informatie, is From Dust verwant aan Celine Daemens Songs for a Passerby, die in 2023 de XR-competitie van het filmfestival van Venetië won.

De ervaringen delen ook het gebruik van niet-euclidische ruimten (waarin je als je de hoek omgaat opeens heel ergens anders kunt zijn) – ook Van der Aa ontdekte al snel dat dit in VR voor gebruikers geen enkel probleem oplevert. “In mijn eerste VR Eight [2019] loop je letterlijk achtjes en ik merkte dat mensen bij de eerste bocht al niet meer beseffen hoe groot de ruimte eigenlijk is. Dat is een van de gave eigenschappen van VR, waar we in From Dust nog veel verder mee gaan.”

Wat maakt Nederlanders zo goed in XR, extended reality? Van der Aa: “Ik denk dat Nederland een voedingsbodem heeft voor de mengvorm van kunst en techniek. En er zijn fondsen – Filmfonds, Stimuleringsfonds, Immerse/Interact, waardoor ook wij zijn gesteund. Er zijn mogelijkheden in Nederland en dat is niet overal zo. Ons theater loopt internationaal gezien voorop in de integratie van beeldschermen en digitale techniek en daarnaast hebben we een grote nieuwe-muziekscene, die destijds door Louis Andriessen is aangejaagd. Daar komen buitenlandse studenten op af die in Nederland blijven plakken en die vaak multimediaal denken. Ik denk dat een combinatie van al die dingen een rol speelt.”

Van der Aa onderscheidt zich in de interdisciplinaire XR-wereld door zijn achtergrond als componist van moderne klassieke muziek. Zijn muziek speelt een leidende rol in From Dust, maar het sounddesign is minstens zo belangrijk voor de beleving van de virtuele wereld – mogelijk zelfs belangrijker dan het beeld. “Als je in From Dust je hoofd draait terwijl je naar voren gaat, dan hoor je de wind in het voorste oor harder dan in het achterste. Dat merk je misschien niet bewust op, maar maakt wel je beweging geloofwaardig. Op een ander moment kom je langs een enorme open ruimte, waaruit flarden muziek komen met veel akoestiek. En dat geeft dan onmiddellijk een gevoel van schaal – dat vervolgens direct verdwijnt als je in een kleinere ruimte stapt die kurkdroog klinkt. Dat is een soort akoestische dramaturgie, waarop ik als componist gespitst ben.”

De vrouwen die de gebruiker begeleiden ogen naturalistisch, maar ook, zoals tot nu toe eigenlijk altijd het geval is bij realistisch uitziende mensen in VR, enigszins uncanny – wat echter voor een belangrijk deel wordt gecompenseerd doordat ze telkens vanuit stofpuntjes ontstaan en weer tot stof vergaan – dust to dust. Die zwevende punten, of point clouds, een kenmerkende techniek in XR, bevinden zich ook aan de randen van hun verschijningen, waardoor ze zoiets als geestesverschijningen worden, niet helemaal onderdeel van dezelfde werkelijkheid als wij; een beetje uncanny zijn past daarbij.

Deels heeft dat een technische reden, legt Van der Aa uit. “Je kan iemand in VR recreëren met motion-capture en 3D-modeling, maar dat wordt me te gamey. Toen hebben we volumetric video geprobeerd en dat was op zich oké, alleen is er dan helemaal geen interactie meer mogelijk, want die opnames zijn dan weer niet ge-rigged [van een virtueel skelet voorzien; KD], dus dan kunnen de performers je weer niet volgen met hun blik. Dan loop je in een soort zombiewereld rond, waar ik ook niet blij van word. Daarom hebben we uiteindelijk onze eigen mengvorm gemaakt.”

Dat het resultaat overtuigend, maar toch ook gemaakt overkomt – wat het uncanny effect creëert – is ook om een andere reden geen probleem: Van der Aa benadrukt graag dat iets gemaakt is. “Het is iets wat ik in mijn theaterwerken al lang doe, dat je op het podium ook ziet hoe de voorstelling technisch gemaakt wordt. De achterkant, de schragen achter de westernhuizen.”

Daarbij past ook de prachtige, onmogelijke hoogbouw in From Dust. “Die toren die op één hele ranke punt de zwaartekracht trotseert, dat is een van de eerste beelden die ik had voor die scène. Want voor mij zijn ruimtes zelf protagonisten, hoe je je in een bepaalde ruimte voelt. En het gave aan VR is dat… the sky’s the limit, zal ik maar zeggen. Mij interesseert vooral virtual unreality, dus juist onrealistische omgevingen maken en dingen doen die anders niet kunnen.”

Zie ook de typische computer-glitches, waar de meeste programmeurs met alle macht vanaf proberen te komen, maar die Van der Aa juist weer enthousiast toevoegt aan een uitgestrekt woestijnlandschap. “Dat heeft ongeveer dezelfde reden als waarom die zangers aan de randen uit elkaar brokkelen. Ik vind zo’n steriel, mooi, realistisch landschap gewoon niet zo interessant. Vooral omdat het landschap, dramaturgisch, voor mij ook een personage is. Dan vind ik het mooi om bij wijze van spreken ook de binnenkant van die wereld te voelen.”

Ook van het geluid benadrukt From Dust het gemaakte. “Die poort waar je doorheen stapt, als je die met je hand aanraakt kun je de muziek glitchen. Je kan het bijna bespelen, de muziek. En in de scène met de brand hoor je alles wat je daarvoor al gehoord hebt, maar dan vervormd, weer over je heen waaien.”

Die brand vindt plaats nadat je de ruimte hebt gezien die je bij de intake van de ervaring hebt omschreven als de plek waar je het minst zou willen zijn – in From Dust weergegeven met behulp van generatieve AI. “De prompting [de input die je aan de AI geeft; KD] is natuurlijk ook een vak apart. Dus we trainen onze assistenten om goed door te vragen. Want hoe gedetailleerd die omgeving wordt die jij beschrijft, hangt af van hoeveel tijd je ervoor neemt.”

GenAI speelt op nog enkele momenten een rol in het persoonlijk maken van jouw (en mijn) gepersonaliseerde ervaring van From Dust. Maar die intake wordt ook voor andere dingen gebruikt. “Die vraag of jij uit jezelf met onbekenden zou gaan praten wordt bijvoorbeeld gebruikt om te bepalen hoe dichtbij de zangers mogen komen. En andere vragen bepalen mede je route door de virtuele wereld – er zijn twaalf verschillende wegen mogelijk. Waarbij je ook deels andere muziek hoort: de muziek die jij hebt gehoord is dus niet per se precies hetzelfde als wat iemand anders hoort.”

Die muziek is op verzoek van meerdere gebruikers inmiddels ook op Spotify te vinden. En na afloop van From Dust kun je een vel papier meenemen met de tekst van het libretto erop. Zodat je in de eindige ruimte van je thuis kunt teruglezen en -luisteren hoe je in de VR werd toegezongen: “I am a lake / a twin birth, / a place within / that both is, / and contains everything.”

From Dust is na Cannes te ervaren op het Holland Festival, 12-29 juni 2025, Muziekgebouw Amsterdam.