Samuel Maoz over Foxtrot

'Een bijbel inruilen voor een Playboy lijkt me gezond'

Samuel Maoz maakte grote indruk met twee filmische aanklachten tegen het Israëlische leger, Lebanon en Foxtrot. Beide gelauwerd in Venetië, waar hij vertelt dat hij noodge­dwon­gen in cirkels beweegt. “De Holocaust is in zekere zin onvermijdelijk.”

Er zijn vrij veel filmmakers die op een gegeven moment, wanneer er wordt doorgevraagd, zeggen dat ze hun film niet willen ‘uitleggen’ en dat mensen vooral hun eigen mening moeten vormen. Sommige regisseurs antwoorden zelfs helemaal niet op inhoudelijke vragen over hun films. Hoewel artistiek gezien begrijpelijk, is dat ook doodvermoeiend. Doe dat interview dan niet.

Zo’n filmmaker is Samuel Maoz (1962) niet. De Israëlische regisseur-scenarist antwoordt met graagte op elke vraag naar achtergronden en bedoelingen. Er zijn voor hem geen geheimen en geen spoilers. Zijn Foxtrot is een zeer geconstrueerde en overdachte film, die met inhoud en vorm voortdurend iets te zeggen heeft. Dingen die Maoz zélf te zeggen heeft. Wat hij dus ook doet.

Autobiografische bron
We beginnen bij het begin. Net als zijn overdonderende speelfilmdebuut Lebanon (2009), dat was gebaseerd op zijn tijd als tanksoldaat tijdens de oorlog in Libanon (en dat in Venetië de Gouden Leeuw won), vindt Foxtrot (dat in Venetië de Grote Juryprijs won) zijn oorsprong in een dramatische persoonlijke ervaring.

"Toen mijn oudste dochter nog op school zat, werd ze nooit op tijd wakker. Om niet te laat te komen, vroeg ze me dan een taxi te bellen. Dat begon aan te tikken en leek me bovendien opvoedkundig onverantwoord, dus op een ochtend zei ik dat ze de bus moest nemen, net als iedereen. Als ze te laat was, dan was ze maar te laat. Anders leerde ze het nooit. We kregen knallende ruzie, zij vertrok en een half uur later hoorde ik op de radio dat een terrorist zichzelf had opgeblazen in haar bus. Er waren tientallen doden. Ik probeerde haar te bellen, maar het netwerk was overbelast. Dat was het ergste uur van mijn leven. Erger dan de hele oorlog in Libanon. Na een uur kwam ze thuis: ze had die bus nét gemist. Ze had hem zien staan op het busstation, ze had nog gerend en gezwaaid – maar de buschauffeur was niet zo aardig geweest om te stoppen."

Drieluik
Net als bij Lebanon – zij het minder direct – vertaalde Maoz deze ervaring naar een breder betoog over de trauma’s van Israël, met een verhaal over een vader en moeder die te horen krijgen dat hun zoon in het leger gestorven is. Maoz gaf Foxtrot drie delen, met elk een andere stijl, toon en benadering van de werkelijkheid.

"Ik wilde een emotionele reis bouwen. Het eerste deel moest shockeren; het tweede hypnotiseren; het derde ontroeren. Waarbij elk deel cinematografisch zijn belangrijkste personage weerspiegelt. Het eerste draait om de vader en is scherp, koud, grafisch en symmetrisch, met afstandelijke beeldcomposities en lange, precieze shots. Het derde deel gaat meer over de moeder en is eenvoudig en los, zacht en warm. Het middelste, over de zoon, zweeft een paar centimeter boven de grond, als de binnenwereld van een dromerige kunstenaar." Want de zoon, zien we in de film, is een lamlendige soldaat maar een uitstekende tekenaar.

Dat middelste, opvallendste deel is een absurdistische aanklacht. "Het was belangrijk om het surreëel te maken, zodat duidelijk werd dat het roadblock waar dit deel zich afspeelt een allegorie is voor de maatschappij. Een apathische, angstige maatschappij, waarvan de waarneming is vervormd door een verschrikkelijk historisch trauma." Dus nee, zo tot steampunk-niveau verroest en wegzinkend in het zand zien afgelegen wegversperringen in Israël er in het echt niet uit.

Griekse tragedie
Maar die elementaire gezinseenheid van vader, moeder en kind is niet de enige reden voor deze driedelige constructie. "Ik wilde ook de structuur volgen van een Griekse tragedie, waarbij de held onbedoeld zijn eigen ondergang veroorzaakt en elke mogelijke redding juist bevecht. De film is in zekere zin een filosofisch vraagstuk over het vage concept ‘noodlot’. Na dat voorval met mijn dochter, vroeg ik me af: wat kon ik hiervan leren? Wat had ik verkeerd gedaan? En ik concludeerde: niets. Ik had gedaan wat op dat moment goed en logisch leek. Dat idee wilde ik vervolgens onderzoeken."

Foxtrot
En die titel? In de film danst de soldaat bij de afgelegen, doodsaaie versperring een foxtrot op de weg die ze bewaken. In een ander segment legt de vader deze dans uit, als een nogal nadrukkelijke metafoor die niets te raden overlaat. Om te onderstrepen dat hij inderdaad niets te raden over wil laten, gebruikt Maoz in het interview dezelfde woorden als hij de vader in Foxtrot in de mond legde: "Mijn film is een dans van een man met zijn noodlot. En een foxtrot is een dans met vele variaties, maar je eindigt hoe dan ook waar je begint."

Terugkeren waar je vandaan komt. Zo is ook de Holocaust in het verhaal verweven. De moeder van de vader heeft haar eigen oorlogstrauma doorgegeven aan haar zoon, die zich nog altijd schuldig voelt omdat hij als puber de familiebijbel inruilde voor een Playboy. "De Holocaust is in zekere zin inderdaad onvermijdelijk", zegt Maoz. "Foxtrot gaat over de tweede en derde generatie Holocaust-overlevers, die aan dat trauma hun eigen oorlogstrauma’s hebben toegevoegd. Een eindeloos traumatische situatie. Maar het inruilen van een oude Bijbel, die als Holocaust-gedenkstuk van generatie op generatie is doorgegeven, voor een Playboy lijkt me positief en gezond. Dat betekent: kiezen voor het leven."

Cirkel
We eindigen bij het begin: met Maoz’ kritiek op het Israëlische leger. Net als in Lebanon onderzoekt hij, in zijn eigen woorden, "op intense wijze, met een combinatie van kritiek en compassie, de menselijke dynamiek van een kleine eenheid" en toont hij een chaotische, absurde, in zijn eigen regels verstrikte en van empathie verstoken militaire machinerie. Zo’n wegversperring, waar een eenvoudige grenscontrole op gruwelijke wijze ontspoort? "Er worden allemaal vermijdbare fouten gemaakt. Hun generaal roept: ‘Dit is oorlog hier!’, maar die wegversperring is helemaal geen oorlogssituatie. Dat slaat helemaal nergens op."

Al hebben zijn films een boodschap, veel hoop op verbetering lijkt Maoz niet te hebben. Hij klinkt zelfs bitter als hij aan het einde van het gesprek, niettegenstaande zijn eerder beleden liefde voor Tel Aviv, verzucht: "Zoals ik al eerder gezegd heb: de ergste Joden wonen in Israël."