Boeken: 200 jaar Frankenstein
Het monster leeft voort
Het buitengewoon invloedrijke boek Frankenstein van Mary Shelley bestaat tweehonderd jaar. Twee tentoonstellingen, boeken en filmvertoningen hangen dit jaar de vlag uit om dat te vieren.
Op 1 januari 1818 verscheen Frankenstein; or, The Modern Prometheus in een oplage van vijfhonderd exemplaren. Bij die eerste editie stond nog niet de naam Mary Shelley op het titelblad, wat later tot speculatie leidde of zij het wel zelf geschreven had. Hoe groot was de invloed van haar man, dichter Percy Shelley? Christopher Frayling maakt korte metten met de speculaties over het auteurschap in zijn boek Frankenstein: The First Two Hundred Years. Hij vergeleek alle beschikbare manuscripten en concludeert dat van de ongeveer 72.000 woorden die het boek telt er hooguit 4.000 van Percy Shelley zijn, hij fungeerde vooral als eindredacteur.
De ontstaansgeschiedenis van Mary Shelleys invloedrijke boek is bijna even legendarisch als haar verhaal, dat zij op achttienjarige leeftijd bedacht in een Zwitserse villa die de romantische dichter Lord Byron huurde aan het meer van Genève. Het weer was de hele zomer van 1816 slecht en uit verveling begonnen Byron, de Shelleys en wat anderen elkaar spookverhalen voor te lezen, waarna Byron voorstelde dat zij allemaal zelf ook een spookverhaal zouden schrijven. Die ene doorweekte zomer leverde de twee invloedrijkste horrorverhalen uit de culturele geschiedenis op: Byrons arts Polidori schreef The Vampyre, dat Bram Stoker later aanzette tot het schrijven van Dracula, en Mary Shelley bedacht Victor Frankenstein en het naamloze monster dat hij uit delen van lijken schept en via elektriciteit tot leven wekt. Wat er gebeurde in Villa Diodati is overigens verfilmd, in Ken Russells Gothic (1986) en als proloog van het bij vlagen zeer campy The Bride of Frankenstein (1935).
Shelleys boek is een waarschuwing aan de mens om niet voor God te spelen door wetenschap te misbruiken voor eigen glorie, een boodschap die uitermate geschikt is om op onze eigen tijd toe te passen: van de gevaren van het atoomtijdperk tot genetische manipulatie. En zo geschiedde dan ook veelvuldig, het aantal Frankenstein-adaptaties is eindeloos.
De beroemdste is de versie uit 1931, met Boris Karloff als het monster dat zowel angst als medelijden inboezemt. Wie aan het monster denkt, ziet meteen een grommende Karloff voor zich met vierkant voorhoofd, elektroden in zijn nek, geloken ogen en slepende tred. De film was immens succesvol, waarna studio Universal hem met zeven vervolgen flink uitmolk. De laatste was een parodie: Abbott and Costello Meet Frankenstein (1948). Door het verhaal weer uiterst serieus te nemen, redde het Britse Hammer een decennium later Frankenstein van een steeds verdergaande ridiculisering en parodiëring. The Curse of Frankenstein (1957), met Peter Cushing en Christopher Lee, voert het idee van de amorele ‘mad scientist’ door tot zijn uiterste consequentie en ook het monster is weer het vleesgeworden kwaad. Vele vervolgen volgden, van parodie (Mel Brooks’ Young Frankenstein, 1974) tot Tim Burtons liefdevolle hommage Frankenweenie (2012).
Fraylings boek gaat over de totstandkoming van het boek en de impact ervan. Die was eerst beperkt maar kreeg een enorme zet toen er in 1824 een toneelstuk van werd gemaakt. Frayling gaat ook uitgebreid in op haar biografie, beschrijft de historische context, en laat zien hoe de toenmalige stand van wetenschap en werkelijke gebeurtenissen een plaats kregen in het verhaal. Zo reisden de indertijd nog ongetrouwde Mary en Percy naar de desolate Mer-de-Glace (de noordzijde van de Mont Blanc) — de beschrijvingen daarvan in haar dagboek vonden vrijwel rechtstreeks hun weg naar het manuscript.
Een kort maar interessant hoofdstuk van Fraylings boek, dat schitterend geïllustreerd is, gaat over de vele manifestaties van Dr. Frankenstein en zijn creatuur — het monster heet dus geen Frankenstein, een veel gemaakte vergissing — in de populaire cultuur. Van films en strips tot poppetjes en postzegels. Die invloed zal nog wel even voortduren. Het monster leeft voort.
Frankenstein: The First Two Hundred Years | Christopher Frayling | Reel Art Press, 2017 | 208 p. | €38,50