Go Short: When I Say Vagina…

Kortfilmfestival Go Short bestaat tien jaar en viert dat met een programma vol pussy power. ‘When I Say Vagina…’ verzamelde films over vrouwelijkheid, intimiteit en seksualiteit in het post-#MeToo-tijdperk.

Door Sacha Gertsik en Dana Linssen

Het begon met de Venus van Hohle Fels, een sculptuur van een naakte vrouw uit de Steentijd, met een vulva ter grootte van haar bovenbeen. Sommigen zagen er een pornografische afbeelding in; anderen een vruchtbaarheidssymbool: de vrouw met de verwijde vagina zou op het punt staan een kind te baren.
De vagina en de vulva zijn sinds de prehistorie een niet weg te denken beeld in de kunstgeschiedenis. Sommige afbeeldingen waren heilig, andere grotesk. Sommige schilderden het vrouwelijk geslachtsdeel en de vrouwelijke lust af als angstaanjagend (denk aan de folkloristische verhalen over de pratende vagina en de vagina dentata, de vagina met tanden die op het punt zou staan het mannelijk geslachtsdeel te verslinden); andere schreef het magische krachten toe. Laten we zeggen dat de vagina nooit zomaar waardenvrij kon worden afgebeeld.
Zelfs een van de meest natuurgetrouwe schilderingen, Gustave Courbets L’origine du monde (1866), een close-up van het onderlichaam van een naakte vrouw die met iets gespreide benen op een bed ligt, zorgt tot op de dag van vandaag tot controverse. Het wordt pas sinds midden jaren negentig in het openbaar tentoongesteld; tot die tijd was het in privébezit, en alleen achter een gordijntje te zien. Het is een van de meest verwijderde afbeeldingen op Facebook; en in het Parijse Musée d’Orsay hangt het in een discreet hoekje. Maar de titel zegt genoeg. Die maakt het tot meer dan een vleselijke afbeelding. Want wat je daar ziet is de oorsprong van de wereld.

Pussy have the power
Voor de tiende editie Go Short stelde het kortfilmfestival in Nijmegen samen met het Glasgow Short Film Festival een programma samen rondom vrouwelijke seksualiteit en intimiteit in de recente kortfilm, waarin de vagina in al z’n verschijningsvormen bezongen wordt. Soms letterlijk, zoals in het Zweedse Pussy Have the Power (2014) van Lovisa Sirén, waarin een meidenband in de studio het titelnummer aan het opnemen is, totdat er een beroemde producer binnenloopt en de boel overneemt. Moeten ze naar hem luisteren om van hun nummer een hit te maken, of trouw blijven aan het idee dat vrouwen in staat moeten zijn om zonder hulp van mannen muziek te maken?
Dat Go Short de blik op de vagina richt is niet toevallig. Vorig jaar was de Poolse animatiefilm Pussy (2016) over een uit de hand gelopen masturbatiesessie van Renata Gasiorowska de hit van het festival. Het was geen incident. De programmeurs van het festival ontdekten veel meer films over vrouwelijke seksualiteit in het aanbod. Door de ontwikkelingen rondom #MeToo breidden ze het uit tot een programma over vrouwelijkheid in het algemeen.
De Zweedse film JUCK (2017) zou je als manifest van het programma kunnen zien. In deze dansperformancevideo die tijdens het afgelopen Filmfestival Berlijn een speciale prijs van de internationale Generation14plus-jury kreeg voor Beste Korte Film volgen we een vijftal dansende feministische activisten die op allerlei manieren de openbare ruimte veroveren met hun pleidooi voor een vrije beleving van de vrouwelijke seksualiteit en het vrouwelijke lichaam. Wat betekent het om, ook in publieke ruimtes, vrouw te zijn? Wat zijn daar de grenzen van? Ze praten over hun drijfveren maar ook over hoe het voor een zwarte vrouw is om een onderdeel van die publieke ruimte te zijn. Zo herkenbaar en empowering dat het je de adem beneemt. Het effect is radicaal: JUCK stelt dat je er mag zijn, als vrouw. Als de vrouw die jij wil zijn. Wat voor vrouw dat ook is.
De film wordt niet alleen vertoond tijdens Go Short, maar de dansgroep zal ook voorgaan in een dansdemonstratie op zaterdag 14 april waarin heel Nijmegen aan het ‘jucken’ (droogneuken) zal worden gebracht. Vergeet je Engelse schooluniform met rood geruite Schotse rok, witte blouse met das en Dr. Martens niet, het tenue van de JUCK-beweging.

Le clitoris

Openhartige iconografie
Als Go Short een ding aantoont, dan is het wel dat er niet één manier is om de vagina en het vrouwelijk lichaam in beeld te brengen. De filmpjes variëren van streng tot ironisch en absurd. En zoveel vagina’s zijn er trouwens niet eens in te zien. Duidelijk is wel dat in de filmgeschiedenis een openhartige iconografie ontbreekt. Dus misschien zou je dit filmprogramma ook moeten zien om de inhaalslag te voltooien die in de beeldende kunst al een tijdje bezig is. Kijk maar naar The Great Wall of Vagina van de Britse kunstenaar Jamie McCartney die de diversiteit van vrouwelijke genitalia in beeld bracht; of de Coin Cunts van Suzanna Scott op de cover van deze Filmkrant.
Hoopgevend is ook dat #MeToo weliswaar van alles in een stroomversnelling heeft gebracht, maar dat de bijbehorende mentaliteitsverandering al een tijdje bezig blijkt. Zo draaiden er op het Filmfestival Rotterdam alleen dit jaar al empowering films als Team Hurricane van de Deense Annika Berg die een invoelbaar inkijkje geeft in de emotionele wereld van jonge meisjes; The Heart van de Zweedse Fanni Metelius die over de eerste serieuze relatie van en vanuit de beleving van een jonge vrouw; en het oprechte Amateurs van de Zweedse Gabriela Pichler (Eat, Sleep, Die, 2012) waarin twee jonge vrouwen het dorpje waarin ze wonen op stelten zetten (en een spiegel voorhouden). Deze films zijn weliswaar gemaakt voordat de huidige #MeToo-beweging zo groot werd, maar tonen aan dat er steeds meer plek komt voor verhalen en (lichaams)beelden die voorheen gemeden werden.

Genitalpanik
Met de opkomst van het feminisme in de jaren zestig en zeventig veranderde ook de manier waarop de vagina in kunst en film werd gerepresenteerd. Het vrouwelijke geslachtsorgaan werd niet meer primair als het centrum van seksualiteit afgebeeld, maar werd een politiek symbool. Kunstenaarsechtpaar Niki de Saint Phalle en Jean Tinguely, representanten van de Franse Pop Art, installeerden in het Museum voor Moderne Kunst in Stockholm een levensgrote vrouwenfiguur, die als een kleurige update van Courbets schilderij kon dienen. Alleen konden de toeschouwers nu tussen de benen van Hon — en Katedral (1966) naar binnen lopen. Zo’n beetje als Pedro Almodóvar later zou herhalen in Hable con ella (2002). Courbets schilderij keert regelmatig als referentie terug bij filmmakers, van Bernardo Bertolucci’s seksueel vrijmoedige The Dreamers (2003) tot in Catherine Breillats meer provocerende Anatomie de l’enfer (2004).
De meest extreme experimenten van de tweede feministiscge golf kwamen van de Oostenrijkse filmmaakster en performancekunstenares Valie Export die eind jaren zestig voor de performance Aktionshose: Genitalpanik zonder ondergoed in een kruisloze broek de bioscoop binnenliep om daar te protesteren tegen de eenzijdige en passieve manier waarop vrouwen in de traditionele film als lustobject werden afgebeeld. Een performance die in 2005 nog eens werd herhaald door Marina Abramovic in het Guggenheim Museum in New York. Een jaar daarop leverde de Oostenrijkse een bijdrage aan de omnibusfilm Destricted, over het grensgebied tussen kunst, pornografie en erotica, waarin ze de camera richtte op de naakte lichamen van vrouwen van alle leeftijden en achtergronden om aan te geven dat er niet zoiets als een door de media gestandaardiseerd vrouwenlichaam bestaat.
Ook Exports andere performances, zoals haar Tapp- und Tast-Kino (een draagbaar ‘bioscoopje’ dat ze aan haar naakte bovenlichaam had bevestigd, en de ’toe(tast)schouwer’ uitnodigde om door het gordijntje heen te voelen wat zich daarbinnen bevond, vestigde de aandacht op de rol van vrouwen in film, en de relatie tussen seksualiteit en openbare ruimte. En dat in de tijd waarin Laura Mulvey haar beroemde essay over de ‘male gaze’ publiceerde en tegelijkertijd in New York rijen voor de bioscopen stonden om pornofilm Deep Throat (1972) te zien, waarin een vrouw werd geïntroduceerd die een clitoris achterin haar keel zou hebben. Een film die ironisch genoeg een van de aanleidingen was op de Amerikaanse filmkeuring, met z’n hypocriete opvattingen over seksualiteit. Tot op de dag van vandaag mag er wel een niet-meer-dan-half-erecte penis in beeld worden gebracht, maar is een vagina nog steeds taboe. Terwijl aan de andere kant de pornoficatie van het vrouwelijke lichaam ervoor zorgde dat actrice Rachel Wood (wel full frontal naakt te zien in tv-serie Mildred Pierce) bang was dat ze er met haar designer schaamhaar niet jaren dertig genoeg uitzag, en toen het advies kreeg om net als Kate Winslett in The Reader een ‘merkin’, een schaamheuvelpruikje te dragen.

Radicale daad
When I Say Vagina… op het Go Short Film Festival bekijkt de vulva van tien verschillende kanten. Met als belangrijke insteek natuurlijk seks en genot, maar ook genitale mutilatie, zelfbeschikking en vriendschap komen langs. Sommige films pakken de weergave van het onderwerp voorzichtig aan, bijvoorbeeld door te kiezen voor animatie. Zoals Private Parts van Anna Ginsburg, waarin antwoorden van mensen op vragen over hun of andermans vulva worden geanimeerd in pratende vulva’s en penissen. Le Clitoris van Lori Malépart-Traversy is een korte geanimeerde lezing over de door mannen geschreven geschiedenis van de clitoris.
De echte vulva tonen lijkt dus nog steeds een radicale daad. Net als erover praten. Het taalgebruik is zakelijk of omfloerst. Waarom zou je niet gewoon kut zeggen? Een vrouw die de controle over haar eigen lichaam heeft, en haar eigen taalgebruik, en ermee doet wat ze wil, staat symbool voor onafhankelijkheid. En daarmee is ze een bedreiging van de gevestigde orde. Hilarisch zijn daarom de lipsyncende vulva’s in Glazin’ van Jillian Mayer en Lucas Leyva en het door pornoproducent Indigo Lush geproduceerde caleidoscopische beeldexperiment Kaleidogasm 3 van Ms Naughty waarin je niets en toch alles ziet. A Brief History of Princess X van Gabriel Abrantes onderzoekt het patriarchaat door een verhaal over Marie Bonaparte — de overgrootnicht van Napoleon en pionier in het onderzoek naar vrouwelijke seksualiteit — te verpakken in een verhaal over de sculptuur van Brâncu?i die bedoeld was als een beeld van Marie, maar — oh ironie — vaak wordt gezien als de abstracte representatie van een penis met ballen.

When I Say Vagina… is te zien op het Go Short International Short Film Festival Nijmegen van 11 tot 15 april | Voor meer informatie goshort.nl