Florian Henckel von Donnersmarck over Werk ohne Autor

Met het leven van kunstenaar Gerhard Richter als uitgangspunt, vertelt Florian Henckel von Donnersmarck in Werk ohne Autor via een kunstenaarsleven het verhaal van het Duitsland dat na de oorlog moest helen, ‘hoe daders en slachtoffers samenleven’.

Werk ohne Autor is fictie. Maar juist de meest melodramatische en minst geloofwaardige wending in het epische kunstenaarsverhaal is waargebeurd. De levensloop van kunstschilder Kurt Barnert die de Duitse filmmaker Florian Henckel von Donnersmarck in zijn derde speelfilm schetst, is losjes gebaseerd op het leven van kunstenaar Gerhard Richter. Tijdens de oorlog wordt Kurts tante net als die van Richter door de nazi’s geestelijk labiel verklaard en omgebracht in een ‘euthanasieprogramma’. En – hier komt die cruciale wending – Kurts latere schoonvader blijkt, net als die van Richter, betrokken bij haar dood. Ziedaar: waargebeurd melodrama.

Het was precies die cruciale wending die Henckel von Donnersmarck aantrok in Richters verhaal, vertelt hij op het filmfestival van Venetië. “Het bood me de kans om een verhaal te vertellen over hoe daders en slachtoffers samenleven. Zo was het in Duitsland na de oorlog: je had nazi-daders en hun slachtoffers die op de een of andere manier weer samen verder moesten. Hier speelde dat in de microkosmos van één familie.”

Toch koos hij ervoor om afstand van Richters leven te nemen, in plaats van de Richter-biografie van Jürgen Schreiber, de journalist die het familiedrama van de schilder ontdekte, direct te verfilmen. “Dat boek is fantastisch, zeer zorgvuldig geresearcht, maar het zit vol met de rommeligheid en toevalligheden van het leven; het was niet dramatisch genoeg om er een film van te maken. Tot ik bedacht dat ik Schreibers ontdekking als startpunt kon gebruiken voor een fictieverhaal, zoals ik dat eerder ook met Das Leben der Anderen heb gedaan.”

De regisseur veert op. “Ik geloof oprecht in de waarachtigheid van fictie. Er zijn films die zichzelf verkopen als ‘waargebeurd’, terwijl ze alles uit hun duim zuigen. Maar ze gebruiken wél de namen van echte mensen. Dat is verlakkerij. Ik wilde de complete vrijheid hebben om dingen te verzinnen, om juist zo heel waarachtig het verhaal van die tijd te kunnen vertellen.”

De filmmaker sprak uitgebreid met Richter over diens leven en werk. Maar zijn research behelsde ook gesprekken met vele andere kunstenaars. Dat is uiteindelijk namelijk waar Werk ohne Autor om draait: het scheppingsproces en de waarde van kunst. “Hoe gaat dat gezegde ook alweer? Wie de geschiedenis niet kent, is gedoemd hem te herhalen. Dat is waar kunst ons voor kan behoeden. Kunstenaars hebben een manier om hun eigen wonden te gebruiken om kunst te maken. Dat was wat me interesseerde, die alchemie, waarin je het lood van het menselijk lijden omzet in het goud van de kunst. Kunst bewijst dat lijden niet zinloos hoeft te zijn.”