IFFR 2019: Rabbit Hole

Met het programma Rabbit Hole duikt het IFFR in de visuele en politieke cultuur van memes. Niet alleen omdat steeds meer film-makers en beeldend kunstenaars die taal gebruiken. Memes zijn een wezenlijk deel van onze cultuur geworden. Wat zijn memes? En over wiens cultuur hebben we het dan?

Memes zijn de taal van het internet. Net als grappen, gezegden of tegelwijsheden zijn ze een onderdeel van de cultuur van een groep mensen. In dit geval van mensen die veel online zijn – vooral op Instagram of Twitter.
Memes nemen vaak de vorm aan van een beeld met tekst eroverheen. Daarmee lijken ze op spotprenten en cartoons uit kranten. Maar memes bestaan ook steeds meer uit bewegend beeld, gekopieerd uit een film, een serie of een video die iemand online heeft gezet. Populaire memes van het afgelopen jaar waren bijvoorbeeld ‘Is this your king?’ (naar aanleiding van de uitspraak van Michael B. Jordan’s personage in Black Panther), ‘You made Moomin cry’, en ‘Gritty is antifa’.

Internettaal
“Memes komen het dichtst bij een internettaal die we hebben,” schrijft de in Amsterdam wonende Argentijnse schrijver Flavia Dzodan in een direct message op Twitter. Dzodan is docent en onderzoeker, verbonden aan het Sandberg Instituut in Amsterdam, waar ze onderzoek doet naar de politiek van algoritmes. Ze is gespecialiseerd in internetcultuur en een fervent gebruiker van memes.
Ik dm Dzodan dat een goede vriend van me onlangs suggereerde dat we zouden moeten overwegen om geen memes meer te gebruiken om progressieve politieke boodschappen over te brengen. Memes zouden de complexiteit, sensitiviteit en het handelingsvermogen van onze opvattingen reduceren tot een reactionaire vorm van communiceren.
“Memes zijn een essentieel onderdeel van de menselijke expressie en als vocabulaire zijn ze snel ontwikkeld door de opkomst van platforms als Instagram en Twitter. Aangezien zoveel memes afkomstig zijn uit zwarte cultuur, zou ik terughoudend zijn om te zeggen ‘laten we stoppen met memes’”, schrijft Dzodan terug, zelf een vrouw van kleur.
“Het probleem is niet dat memes reductionistisch zijn. Want je hebt memes en je hebt memes, en niet alles in dat universum is gelijk. Memes die door gemarginaliseerde groepen gemaakt zijn om iets uit te drukken en te delen zijn niet hetzelfde als memes die afkomstig zijn van, bijvoorbeeld, 4chan, een overwegend witte gemeenschap ergens diep rechtsachter op het internet. In algemene zin over memes praten, maakt zulke verschillen plat en onzichtbaar. Ik zou memes misschien eerder als komedie behandelen. In de zin dat niet alle komedie gelijk is. Om een actueel onderwerp te noemen: Louis CK’s ‘komedie’ (ik gebruik de aanhalingstekens niet toevallig), van wie een video online opdook van een nieuw optreden waarin hij transfobische uitspraken deed, en niet-binaire mensen op niet mis te verstane wijze onmenselijk bejegende, is niet hetzelfde als komedie van iemand die zich uitspreekt tegen dominante machtsstructuren.”
“Laat ik nog concreter zijn: Louis CK vs. Hannah Gadsby. Als we naar Louis CK kijken, zouden we kunnen zeggen: ‘We moeten met komedie stoppen.’ Terwijl we eigenlijk bedoelen: ‘We zouden met dit type komedie moeten stoppen.’ Daar tegenover staat de show Nanette van Hannah Gadsby op Netflix, waarin gender, seksualiteit en geweld tegen LHBTI+ mensen centraal staan. Die show heeft het afgelopen jaar voor heel veel mensen ontzettend veel betekend. Deze vorm van komedie werkt emanciperend en bevrijdend. Zeggen dat alle komedie slecht is, is dan natuurlijk oneerlijk. Met memes werkt dat ook zo.”

Niet naar beneden trappen
Een van de grondregels voor humor is: nooit naar beneden trappen. Humor is een belangrijk middel om machthebbers te ontmaskeren. Tegelijk is het een vorm van self-care: galgenhumor en zelfspot zijn een manier om voor jezelf te zorgen én elkaar te ontzien in de schaduw van onderdrukking en uitsluiting, door wat de Amerikaanse actrice Laverne Cox ‘cisnormative heteronormative imperialist white supremacist capitalist patriarchy’ noemt, een uitbreiding van de beroemde en heel precieze opsomming door de Amerikaanse radicaalfeministische hoogleraar Engels bell hooks.
“Zwarte mensen en mensen van kleur gebruiken voortdurend memes om bondig en met humor te communiceren. Het zijn kleine communicatie-eenheden die razendsnel door alle diaspora’s gaan en voor verbondenheid en herkenning zorgen. Ze zijn een schakel tussen plekken, gemeenschappen en generaties. Zeggen dat ‘we moeten stoppen met het gebruiken van memes’ vernietigt ook deze gedeelde communicatie.
“Eerder zou ik zeggen: witte mensen moeten stoppen met het gebruik van memes van mensen van kleur en stoppen ze te verpesten, zoals ze dat de laatste tien jaar hebben gedaan. Het nadeel van witheid als neutraal zien, is dat veel witte mensen geloven dat ze geen eigen cultuur hebben. In plaats van witte cultuur te gebruiken in memes eigenen ze die van anderen toe. Het opeisen van een witte cultuur zou namelijk ook betekenen dat je de geschiedenis op moet eisen die daarmee gepaard gaat, het imperialisme en het kolonialisme. Maar dát wil niemand.”
“Neem een figuur als Rembrandt. Godverdomme, Rembrandt was een genie! Maar omdat witheid ons heeft gedwongen witheid als neutraal te zien, ziet niemand Rembrandt als witte cultuur. Want dit is het dilemma: om Rembrandt volledig als witte cultuur ‘op te eisen’ zou je ook moeten ‘opeisen’ dat zijn meesterwerken verheerlijking waren van de kolonisatoren in zijn tijd. Om dat te vermijden passen witte mensen memes toe die hun oorsprong vinden in subculturen van kleur. Dit is niet anders dan de appropriatie van rockmuziek, blues, tango- of graffitikunst. Memes zijn gewoon een ander medium in een lange lijst van dingen die witheid neemt, absorbeert en uiteindelijk verdunt door overconsumptie.”

Widows
In de filmindustrie zijn genres eigenlijk ook een soort memes. De western, de roadmovie, de heistfilm: allemaal herkenbare vormen die je kunt gebruiken als voertuigen voor een complexere boodschap. Ik moest hieraan denken toen ik Widows van Steve McQueen zag. Na afloop had ik een discussie met een vriend die het werk van McQueen goed kent en die het jammer vond dat Widows zo anders is dan McQueens eerste films Hunger en Shame. Hoewel ik begrijp wat hij bedoelt, denk ik dat hij McQueen tekort doet. Voor mij is Widows een radicale intersectioneel-feministische film: McQueen heeft via de klassieke vorm van de overvalfilm actuele maatschappelijke thema’s kritisch en overtuigend zichtbaar gemaakt, zoals discriminatie op basis van sekse (“niemand verwacht dat vrouwen de ballen hebben om een overval te plegen”, zegt Viola Davis), klasse (de arbeiderswijk die door de cynische wethouder aan haar lot wordt overgelaten) en ras (de zwarte zoon die door de witte politieagent wordt vermoord). Zulke scènes geven menselijkheid en betekenis aan wat ik een waanzinnig goede actiefilm vind. Wanneer je interviews met de hoofdrolspelers op YouTube terugkijkt hoor je dan ook niets dan lof voor de feminiene, respectvolle en kwetsbare wijze waarop Steve McQueen op de set opereerde.

Gritty
Ik vraag Dzodan hoe zij een programma over memes zou aanpakken.
“Als ik op het IFFR een programma over memes zou organiseren, zou ik teruggaan naar de tijd van vóór het internet, naar het gebruik van cartoons, fanzines, pamfletten, films enz. Je kunt waarschijnlijk de hele geschiedenis via memes laten zien.” Ik schrijf haar dat haar uitspraak me doet denken aan de ontstaansgeschiedenis van de Moomins. “Moomins zijn een geweldig voorbeeld!” reageert ze enthousiast. “Hoe oud was je toen je hoorde dat Moomins antifa zijn?”
Moomins zijn de beroemde witte fantasiefiguren van de Finse schrijver, schilder en tekenaar Tove Jansson. Ze verschenen voor het eerst in het Finse satirische tijdschrift Garm, dat van 1923 tot 1953 bestond. De jonge Jansson publiceerde haar eerste tekening op haar vijftiende in 1929. Garm sprak zich fel uit tegen fascisme en Jansson nam Hitler en Stalin voortdurend op de hak. In de jaren veertig introduceerde ze het personage ‘Snork’, een witte trol (een echte trol, geen internettrol) die later met zijn familie en vrienden onder de naam Moomins over de hele wereld een geliefde kindervriend zou worden (als een soort Finse Nijntje).
“Ik zou een panel samenstellen over memes als visuele taal en over memes als culturele kritiek. Van fandoms die hun obsessies online bespreken, tot professionals die de taal adopteren om film, kunst en andere media te beoordelen. Deze discussie omvat een groter gesprek over hoe sociale media invloed hebben op kunstkritiek, en omgekeerd – wanneer alle critici altijd online zijn en alle fans mediawijs zijn, wie heeft het dan voor het zeggen?”
Ik beantwoord haar vraag met een meme. Het is een bewegend beeld van een grote oranje mascotte, Gritty, met daarop de tekst “It me”.
Gritty is een redelijk nieuwe meme die progressief Amerika heeft verenigd, van studenten en demonstranten tot arbeiders en volksvertegenwoordigers. Gritty is de nieuwe mascotte van het Amerikaanse ijshockeyteam de Philadelphia Flyers. Toen de directeur van de Flyers, Shawn Tilger, met zijn zoon vorig jaar de jaarlijkse All Star Game bezocht, en ze een wedstrijd tussen de mascottes van de NHL (de National Hockey League in Noord-Amerika) bekeken, vroeg zijn zoon waarom hun team niet meedeed. De Flyers hadden al sinds 1976 geen mascotte meer. Ruim veertig jaar later was het misschien toch weer tijd voor een nieuwe poging.
Gritty werd bij de aanvang van het nieuwe seizoen in september 2018 aan het thuispubliek voorgesteld: een imponerende, onstuimige en intense oranje ‘Pino’ op schaatsen kwam op een sloopkogel uit het dak naar beneden geslingerd, op de muziek van Wrecking Ball van Miley Cyrus.
Net als Moomin is Gritty antifa(scistisch). Dat ging zo: binnen enkele dagen na de presentatie tweette het socialistische tijdschrift Jacobin: “Gritty is a worker.” Enkele weken later verschenen de eerste borden en spandoeken met Gritty bij antifascistische demonstraties, anti-Trump protesten en als linkse meme online. Inmiddels heeft Gritty op Twitter het einde van de staat voorspeld, op Instagram kerstmis afgepakt van de ‘capitalist pigs’ en staat sinds kort in thuisstad Philadelphia in de burgerlijke stand officieel geregistreerd als een anti-fascist.
“Memes evolueren net als taal. Niet alleen omdat we meer technische mogelijkheden krijgen door betere camera’s en schermen met hogere resolutie, maar ook omdat mensen memes steeds beter leren lezen, want ook memes vereisen een voorkennis van hun ‘taal’ om begrepen te worden. Naarmate we meer en meer digitale wezens worden, wordt mediawijsheid van cruciaal belang. Daarin leer je niet alleen om kritisch te kijken naar de media die we dagelijks gebruiken, maar ook naar machtsstructuren die erachter schuilgaan, en hoe die binnen en met de media worden versterkt of bevochten.”

Meer informatie over het IFFR-programma rabbit hole op iffr.com