Werk ohne Autor
De gruwelijke rol van de schoonvader
Werk ohne Autor van Florian Henckel van Donnersmarck (Das Leben der Anderen) is een onevenwichtige maar intrigerende lofzang op de kunst.
Het is een onwerkelijk verhaal: de nabij Dresden geboren kunstenaar Gerhard Richter huwde in 1957 Marianne Eufinger, wier vader, een voormalig SS-arts, in 1945 in een inrichting tekende voor de sterilisatie van Richters tante. De met schizofrenie gediagnosticeerde Marianne Schönfelder werd in het kader van een euthanasieprogramma voor geesteszieken in datzelfde jaar vermoord. Richter groeide na zijn vlucht uit de DDR in 1957 uit tot een verdienstelijk kunstenaar en uithangbord van het kapitalistisch realisme, onder meer met zijn fameuze schilderij Tante Marianne (1965), waarmee hij de herinnering aan zijn om het leven gebrachte familielid vereeuwigde, zonder op de hoogte te zijn van de gruwelijke rol van zijn schoonvader.
Filmmaker Florian Henckel von Donnersmarck liet zich voor Werk ohne Autor inspireren door Richters bewogen leven: hij filmt de losjes op Richter gebaseerde kunstenaar Kurt Barnert (Tom Schilling) tijdens drie periodes: het nazibewind in 1937, de communistische DDR na de Tweede Wereldoorlog en het democratische West-Duitsland vanaf het einde van de jaren vijftig.
In het eerste deel zien we hoe Barnerts fascinatie voor kunst in zijn jeugd ontstaat, tijdens een rondleiding met zijn tante Elisabeth (Saskia Rosendahl in een wonderlijke rol) langs Mondriaan en Kandinsky. Barnert ontpopt zich jaren later tot prominent DDR-schilder; wanneer hij met zijn vrouw naar het Westen vlucht, worden zijn bombastische sociaal-realistische muurschilderingen, weinig subtiele odes aan de arbeider, subiet witgekalkt – Werk ohne autor gaat in die zin ook over hoe kunst kan verdwijnen. In het Westen vindt Barnert aan de sprankelende kunstacademie van Düsseldorf de vrijheid om zijn kunstenaarschap te laten ontluiken.
Henckel von Donnersmarck keert na het geflopte The Tourist (2010) terug naar waar zijn talent ligt: de verbeelding van Duitslands ambigue verleden. Zoals hij dat eerder al voortreffelijk deed met Das Leben der Anderen (2006). Daarbij schuwt hij clichés en platitudes niet, zoals het gratuite vrouwelijk naakt, onnodige simplificaties van het kunstenaarsvak en een ietwat onpasselijke parallelmontage van het brandbombardement van Dresden en de vergassing van Barnert tante. Hierdoor is Werk ohne Autor een onevenwichtig en bij vlagen onbeholpen drama geworden, maar ook een intrigerende lofzang op kunst en het kunstenaarschap.
