Christine Angot over Une famille

De Franse schrijver Christine Angot debuteert als filmmaker met een confronterende documentaire, waarin ze familieleden ondervraagt over het seksueel misbruik dat haar vader haar heeft aangedaan. “Door mensen te filmen, kun je onthullen wat ze echt denken.”

De Franse schrijver en regisseur Christine Angot is een en al nuance. Haar woorden, en de jouwe, worden zorgvuldig gewogen, geherformuleerd en gecorrigeerd. Ze spreekt langzaam, vaak met haar ogen dicht, terwijl ze het juiste woord verzint. Niet gek, bij een onderwerp waar men liever niet over praat en waar niet graag naar wordt geluisterd. Of dat door sensatie wordt gekaapt.

Angot is in Frankrijk een bekroonde schrijver. Ze is ook controversieel. Voor haar verhalen put ze uit haar eigen leven en in romans als L’inceste (1999) en Le voyage dans l’est (2021) beschrijft ze hoe haar vader haar als tiener en jongvolwassene misbruikte. Hij is inmiddels al dertig jaar dood. Voor haar debuutfilm Une famille, die op documentairefestival IDFA in première ging, haalt ze verhaal bij haar familieleden.

Je hebt een succesvolle schrijfcarrière. Waarom besloot je een film te maken? “Ik weet niet of ik besloot om een film te maken. Ik heb dat nooit echt besloten, opeens was ik het aan het doen. Ik werkte aan de correcties van mijn meest recente boek, Le voyage dans l’est, en iemand van de uitgeverij vertelde dat Nancy en Strasbourg de eerste locaties waren van de boektour daaromheen. Daar hadden ze het manuscript nog niet gelezen, dus ze wisten niet dat die plaatsen mijn vaders terrein zijn. Ik hing de telefoon op en ik dacht: het zou goed zijn als er een camera met me meegaat. Om iemand erbij te hebben die registreert wat ik zie en hoor. Om niet de enige te zijn die ziet wat ik zag.”

Iemand die de boektour zou vastleggen? “Eerder iemand die beelden zou draaien van de straat waar mijn vader met zijn familie woonde, de ruiten van het huis, de lucht. Misschien van de Europese Raad waar hij werkte. Ik was toen nog helemaal niet van plan om bij mijn stiefmoeder langs te gaan.”

Je beukt bij het huis van je stiefmoeder naar binnen. Het doet denken aan een soort reality-tv. “Maar in een realityshow is alles van tevoren gescript, niets van wat je daar hoort is echt. Ik had niet de intentie om aan te bellen. Ik dacht niet dat ik er de moed voor zou hebben. Ik twijfel nog steeds of ik wel heb aangebeld. Misschien was het wel iemand anders in mij die het deed. Iemand die niet denkt, maar doet. Iemand die doet wat gedaan moet worden.”

Gaf de camera je de moed om die persoon te worden? “De camera was de essentie. Zonder camera had het geen enkel nut gehad om aan te bellen of überhaupt daar te zijn. Waarom zou ik met die vrouw willen praten? Om bij haar op de thee te gaan? Wat ik wilde is dat dit alles gezien en gehoord zou worden. Want we zien nooit wat er zich achter gesloten deuren afspeelt. En we moeten niet vergeten dat incest zich altijd achter gesloten deuren afspeelt. Mensen zijn alleen in je verhaal geïnteresseerd als je een zielige ‘Cosette’ speelt. Weet je wel, dat personage uit Victor Hugo’s Les misérables? Als je een fragiel meisje bent. Een arm, klein slachtoffertje.”

En jij weigert de rol van slachtoffer te spelen. “Ik ben een slachtoffer van incest, maar ik ben niet een slachtoffer. Ik ben een persoon. Het label ‘slachtoffer’ laat de persoon erachter verdwijnen.”

Wat heeft de film je gebracht? “Het genoegen van het horen en zien wat zich echt in de hoofden van mensen afspeelt. Het gaat niet om wat ze zeggen – ze zeggen wat ze denken dat hoort. Maar ze kunnen zichzelf niet helemaal controleren, dus wat ze echt denken komt uiteindelijk aan de oppervlakte. Mijn stiefmoeder beweert dat ze medelijden met me heeft, maar ze ontmaskert zichzelf als haar ontglipt dat ik een affaire met haar man had. Nee, ik ben verkracht door mijn vader, corrigeer ik haar. Om de woorden achter de woorden te horen, moet je aandachtig luisteren.”

Je toont oude video’s van je dochter, ex-man en jou. Waarom? “Het was niet mijn bedoeling om een documentaire over incest maken. Of over wat het met mensen doet als er incest plaatsvindt in een familie. Dit is een film over leven. Over dat als je incest ondergaat, dat een feit is waar je mee leeft, maar dat het je niet stopt om jezelf te zijn. De val stopt nooit, een gevoel dat erger is dan lijden. Dat blijft voor altijd. De gedachte aan jezelf als je niet was verkracht door je vader en dat je dit nooit had moeten meemaken, ook dat gevoel verdwijnt nooit. Er is het gat waar iemand je in heeft geduwd, maar in jou bevindt zich ook een horizon. Je houdt niet op om iemand te zijn die ervan houdt te leven. Er wordt weleens beweerd dat het moeilijk is voor mensen die incest hebben meegemaakt om het zich te herinneren. Maar het is niet zo dat je het vergeet. Alleen is de wil om het niet te hebben meegemaakt gigantisch. Je kunt midden op de trap staan en denken: heb ik dit echt meegemaakt? Dat kan toch niet? En dan besef je: jawel, dit heb ik meegemaakt. Zelfs voor jou is het ondenkbaar, dat het echt gebeurd is.”

Je vindt het belangrijk dat je boeken romans worden genoemd en geen autofictie. Waarom? “Als je in de rol blijft van ‘getuige’, zoals bij autofictie, dan word je in een bepaald discours geplaatst. Mensen zetten je op die plank en luisteren niet meer. In een roman creëer je een realiteit, zodat de lezer in het boek terechtkomt. Via de fictieve werkelijkheid van de roman creëer je iets waars. Dan kan niemand je in een kast zetten, er is geen plank meer. De gevoelens van de verteller worden gevoeld door de lezer. Dat is heel anders.”

In de film zit ook een fragment uit een televisie-interview uit de jaren negentig, waar je zo wordt beschimpt dat je wegloopt. Wordt er nu, na MeToo, beter naar je geluisterd? “Nee, want nu denken mensen dat ze alles al weten. Vroeger wilden ze het niet weten, nu hoeven ze het niet te weten. Ze zeggen ‘ik geloof je’ en daarmee is de kous af. Wat ik bijzonder vind, is de letterlijke betekenis van ‘me too’: ‘Ik ook’. Het betekent: ik begrijp wat je zegt, ik begrijp wat het betekent, ik ken deze wereld, ik leef ook in deze wereld. Dat is MeToo. Daarom is het belangrijk.”

Je voelt je minder eenzaam. “In Frankrijk klonk met MeToo de leus: ‘De schaamte is van kamp veranderd.’ Dat is niet waar. Maar met de eenzaamheid is het wel afgelopen. Schaamte is een fundamenteel onderdeel van incest. Die schaamte is er, omdat mensen zich geen wereld met incest kunnen en willen voorstellen. En het is nooit de vader die zich schaamt. Het zijn de kleine jongens en meisjes die die schaamte moeten dragen.”