Andreas Horvath over Lillian

'Amerika was een cultuurschok'

De road movie Lillian toont het Amerika van nu op wandel-snelheid. De Oostenrijkse regisseur Andreas Horvath is er meer dan vijftien jaar mee bezig geweest. Toch was er nog een veel zwaarder project in zijn leven: een portret van acteur Helmut Berger. “Berger heeft me jaren van mijn leven gekost. Lillian is mijn reddingsboei geweest.”

Hij maakt al sinds 2002 documentaires, maar het is je vergeven als de naam Andreas Horvath geen belletje doet rinkelen. Dat snapt de Oostenrijkse regisseur zelf ook wel. 2015 had zijn jaar moeten worden met Helmut Berger, Actor, een sensationele documentaire over de inmiddels aan lager wal geraakte acteur uit Luchino Visconti’s De verdoemden (1969) en Ludwig (1973), maar Horvath was toen te druk om de eer op te strijken. En daarna stapelden de problemen zich alleen maar op.

“Tijdens de wereldpremière op het filmfestival van Venetië stond ik voor de opnames van Lillian op het schiereiland van Kamtsjatka om de kust van de Beringstraat te filmen”, vertelt Horvath op het terras van een brutalistisch Sovjethotel in het Tsjechische Karlovy Vary. Hij zit hier tijdens de 54e editie van het Karlovy Vary International Film Festival in de jury van de documentairecompetitie. Lillian, zijn ambitieuze eerste speelfilm, is een paar maanden daarvoor op het filmfestival van Cannes in wereldpremière gegaan.

Ik moest en zou Horvath spreken omdat ik al jaren geobsedeerd ben door zijn documentaireportret van acteur Helmut Berger. Voor de eerste editie van de vernieuwde Critics’ Choice-sectie op IFFR was ik gevraagd om een video-essay over deze film te maken. Alle films die ik kon vinden met een rol voor Helmut Berger heb ik bekeken. Vervolgens heb ik alle shots waarin Berger naar zichzelf kijkt via spiegels, foto of filmmateriaal achter elkaar gezet. Na het zien van tientallen films ben ik zo, net als Horvath, in de ban van Berger geraakt.

In die tijd werkte Horvath nog aan Lillian en ondertussen raakte hij in de clinch met Berger. “Dat speelt al jaren”, legt Horvath uit over zijn gespannen relatie met Berger. “Afgelopen week was ik nog in de rechtbank omdat hij een zaak tegen mijn film is begonnen. Ik denk dat iemand dat in zijn hoofd heeft gepraat. Hij was deze keer ook aanwezig. Het is voor het eerst sinds jaren dat ik hem weer heb gezien. Ik wil er niet te veel over uitweiden, maar laat ik het zo stellen: niemand schiet hier echt iets mee op.”

Giftige mannelijkheid
De spanning tussen Horvath en Berger is extreem voelbaar in de documentaire, die op moment van schrijven niet meer vertoond mag worden. Horvaths doel was om een essayfilm te maken over het acteerproces en over hoe acteurs eigenschappen van hun rollen met zich mee kunnen nemen naar hun privéleven. In het geval van Berger – ooit een jonge adonis die pikante rollen kreeg voorgeschoteld en kortstondig tot de elite van het Europese arthousecircuit behoorde – uit zich dat in een pijnlijke neiging tot grensoverschrijdend gedrag. Met een verfrissende nuchterheid laat Helmut Berger, Actor de vele seksuele avances naar Horvath zien – het einde van de film is een vrij letterlijke climax. De regisseur laat ook de eindeloze voicemails horen die Berger achterlaat als de camera’s niet meer draaien. Daarin lijkt hij een totaal ander persoon te zijn dan wanneer Horvath al filmend weer op bezoek komt.

Een betere documentaire over giftige mannelijkheid is nog niet gemaakt. Alsnog benadrukt Horvath dat de documentaire een liefdevol proces was: “Ik probeerde zijn persoonlijkheid eer aan te doen. Ik wilde zijn tekortkomingen en impulsen in ieder geval niet misbruiken. Ik zie de film dan ook als een samenwerking. Hij was de aanstichter van de meest opruiende scènes en ik ging daar gewoon in mee. Ik ben nog steeds blij met het eindresultaat en ik hoop dat de film snel weer een tweede kans krijgt.”

Reddingsboei
Dat brengt ons bij Lillian, de film die Horvaths creatieve bevrijding inluidde. “Berger heeft me jaren van mijn leven gekost. Lillian is daarbij mijn reddingsboei geweest.” Al was die film ook geen spreekwoordelijke walk in the park. Horvath heeft meer dan vijftien jaar met deze film rondgelopen. Pas toen landgenoot Ulrich Seidl als uitvoerend producent optrad, kon Horvath zijn plannen realiseren. “Ik heb nog nooit een film zo lang met me meegedragen.”

Dat past wel bij het uitgestrekte verhaal dat Lillian wil vertellen. Horvath liet zich inspireren door het leven van Lillian Alling, een Russische immigrant die een eeuw geleden per voet terugkeerde naar haar moederland, via Canada richting de Beringstraat. Horvath heeft haar verhaal naar het heden vertaald. Patrycja Planik speelt een zwijgzame Russische vrouw die ook vanuit New York naar Rusland trekt. De reden lijkt te maken te hebben met banengebrek, al gaat de film daar nooit expliciet op in. In de openingsscène zien we in ieder geval hoe de vrouw hoopt op een baan als porno-actrice. De schimmige producent laat haar weten dat ze er te veel uitziet als een model en dat ze beter voor de Russische dan voor de Amerikaanse droom kan gaan. Daar liggen de kansen volgens hem nog wel voor het oprapen.

Ongefilterd
Misschien is Lillian een soort afrekening met de Amerikaanse droom. Op zijn minst is het een onderzoek naar hoe het Amerika van nu voelt. Horvath heeft documentaires gemaakt over onder andere Groot-Brittannië, Roemenië, Polen en zijn thuisland Oostenrijk, maar Amerika blijft hem altijd fascineren. In veel opzichten lijkt Lillian op zijn This Ain’t No Heartland uit 2004, dat poolshoogte neemt in ruraal Amerika tijdens het uitbreken van de Irak-oorlog. “Ik ben dan ook voor een deel gevormd in dat klimaat”, vertelt Horvath over zijn relatie met de Verenigde Staten.

“Toen ik zestien was werd ik als uitwisselingsstudent naar de Verenigde Staten gestuurd. Natuurlijk niet naar New York of Los Angeles of een andere grote stad, want de school was bang dat we dan aan de drugs zouden raken. Ik belandde in een plaatsje in Iowa met zesduizend inwoners. Het was een cultuurschok, maar ik raakte er ook aan gewend. Het zijn down to earth plekken. Als ik er nu kom om te filmen, dan kan ik echte, ongefilterde persoonlijkheden op beeld vastleggen.”

Stap voor stap
De reden dat hij deze film wilde maken was niet om Rusland zomaar naast Amerika te leggen of om commentaar te leveren op de hedendaagse Amerikaanse politieke situatie. “Ik zie de film meer als een onderzoek naar de verschillen tussen het stadsleven en het plattelandsleven. Daar zit een grotere verdeling in dan die tussen landen en continenten. Het maakt niet uit in welk land je geboren bent, het verschil tussen stad en platteland is haast universeel. Deze film laat je dat stap voor stap zien.”

Stap voor stap ging ook het maakproces. Horvath heeft de tocht van Lillian met een extreem bescheiden filmcrew van hooguit vijf man afgelegd. Daar hadden Horvath en Planik het meeste werk aan. “Mijn team kwam steeds in tussenpozen van twee weken naar Amerika om opnames te maken. De momenten dat zij weer in Oostenrijk waren, filmden Planik en ik door om alle gebieden die we passeerden ook vast te leggen. Het was voor mij belangrijk om een vloeiend geheel van de film te maken. Ik wilde geen stukken van Amerika overslaan.” Het resultaat is een net zo epische als zwijgzame roadmovie die op wandelsnelheid en bijna zonder dialoog het Amerika van nu gadeslaat. De film is zo als het ware een verslaglegging van de monumentale tocht die Horvath en zijn hoofdrolspeler zelf hebben moeten doorstaan. “Vergeleken met Helmut Berger, Actor was dit alsnog een makkelijke ervaring”, grapt Horvath. “Fysiek was het zwaar, maar op de set hadden we in ieder geval altijd plezier.”