Jayro Bustamante over La Llorona
‘Via horror leg ik verdrongen gruwel bloot’
Na de discriminatie van indianen (Ixcanul) en homo’s (Temblores) fileert de Guatemalteekse cineast Jayro Bustamante met La Llorona de impact van de burgeroorlog en genocide in zijn land tijdens de jaren 80. Een Latijns-Amerikaanse legende brengt in deze magisch-realistische horrorfilm het verdrongene terug boven water. “Mensen leven in ontkenning, ze negeren wat er gebeurd is.”
De première tijdens het festival van Berlijn in 2015 van het Guatemalteekse Ixcanul was een heus evenement. Guatemala had immers geen filmindustrie en -traditie. Regisseur Jayro Bustamante (1977) trok daarom naar Frankrijk voor een filmopleiding én zocht zelf financiering voor zijn in de taal van de Maya’s gesproken debuut Ixcanul. Internationale waardering leidde tot twee nieuwe films: het pittige drama over homofobie Temblores en de politiek geladen horrorthriller La Llorona. Een film die hij vurig kwam verdedigen in Brussel.
Na de lof voor uw debuut Ixcanul (2015) zat een internationale carrière erin maar toch maakte u Temblores (2019) en La Llorona (2019) opnieuw in Guatemala. “Ik weet niet of dat een bewuste beslissing was of gewoon toeval. Maar ik ben er wel van overtuigd dat er in mijn land veel verhalen zijn die het verdienen om verteld te worden. We waren verwikkeld in een burgeroorlog en er zijn nog altijd veel problemen. Die hielden me tot nu toe bezig maar dat betekent niet dat ik nooit elders andere verhalen zal vertellen. Ik bleef in Guatemala omdat Ixcanul, Temblores en La Llorona een triptiek vormen die ik moest afwerken.”
Dit drieluik toont hoe de dominante cultuur druk uitoefent op minderheden. “Eigenlijk gaat het om drie beledigingen, drie scheldwoorden. De eerste, die ik in Ixcanul behandel via de discriminatie van de inheemse vrouw, is ‘indiaan’. Dat was lange tijd de grootste belediging in Guatemala en daarom probeerden ze te veranderen, zich aan te passen aan de dominante cultuur om niet beledigd te worden. Dat verlangen zich aan te passen aan de zich superieur voelende westerse cultuur is een gevaar.
“De tweede belediging is ‘homo’ en daarom wilde ik in Temblores de link tussen homofobie, machismo en religie belichten. De overtuiging leeft in Guatemala dat homoseksuelen vervrouwelijken en zo de heilige mannelijkheid neerhalen.
“Het derde scheldwoord is ‘communist’. Iedereen die voor sociale en mensenrechten is, die ijvert voor de rechten van anderen wordt weggezet als communist. Maar als je individuele rechten voor collectieve sociale rechten laat gaan, leidt dat tot straffeloosheid en genocides. Daar wordt over gezwegen en juist daarom probeer ik het aan te snijden in La Llorona.”
De trilogie vertelt verhalen die gelinkt zijn met de mythologie en de cultuur van Guatemala. “Magisch-realisme leeft heel sterk in Latijns-Amerika. Magie maakt bij ons deel uit van het echte leven, we gebruiken heel de tijd mythologie en communiceren met voorouders die deel uitmaken van ons leven. Onze cultuur is zichtbaar in ons dagelijks leven en dat wil ik tonen. Tegelijk keren we via de verhalen van mensen terug naar het verleden, kijken we naar dingen die in mijn land onder het tapijt worden geveegd onder het motto dat men naar de toekomst moet kijken.”
Het horrorgenre is perfect voor een terugkeer van het onderdrukte. In La Llorona komt de verdrongen burgeroorlog spoken. “Met La Llorona had ik een didactisch opzet, ik wilde jongeren bereiken die niet meer naar ernstige dramatische films en zeker niet naar auteurfilms gaan kijken maar wel naar superheldenfilms of horrorfilms. De invalshoek van het genre was belangrijk omdat de jeugd in Guatemala niets van onze geschiedenis weet en wil weten. Ik wilde een deur openen en ze confronteren met herinneringen en gebeurtenissen. La Llorona is de terugkeer van het verdrongene. Het verhaal is ook een metafoor voor ons ‘moederland’ dat jaren getreurd heeft voor haar verdwenen zonen en dochters. La Llorona, de huilende moeder, is een icoon en ik wilde die vertrouwde, pessimistische legende omzetten in een positiever verhaal.”
De legende van de huilende moeder die haar kinderen verdronk en eeuwig naar hen zoekt, is ook een wraakverhaal. Dat is anders in La Llorona. “Wraak is altijd gevaarlijk omdat het de kijker een goed gevoel geeft. Ik wilde wraak gebruiken maar er niet het hoofdthema van maken. Wanneer je leeft in een land waar gerechtigheid afwezig blijft, moet je hopen dat er iets in het universum, in het moederland, is dat je komt helpen. Dat is ook de reden waarom we constant poëtisch en magisch realisme gebruiken, we hebben het gewoon nodig. Het zit in onze cultuur, in ons dagelijks leven, omdat we door niets anders beschermd worden. Niet door de staat en niet door de samenleving. Elke gemeenschap bouwt dergelijke mechanismen in zijn cultuur om te overleven.”
Een ander, meer universeel gegeven in La Llorona is het gevoel van woede en frustratie dat ook internationaal in films zoals Joker, Parasite, Sorry We Missed You en Les misérables zit. “Bij dat wereldwijde gevoel van woede en frustratie komen er bij ons ook nog schuldgevoelens bij. We creëren twijfel in La Llorona, misschien is het niet de geest die dit huis overvalt maar een collectieve waanzin, een collectieve hysterie die deze familie belaagt. Ze sluiten zich op in het huis, sluiten de wereld buiten maar raken in de greep van schuldgevoelens. Zelfs de familieleden die niet betrokken waren bij de genocide voelen zich schuldig omdat ze de erfenis voelen. De film bevraagt ons: hoe zouden we ons voelen wanneer we een vader hadden die zoveel mensen gedood had? Dat is de vraag waar Natalia, de dochter van de generaal, mee worstelt. De generaal zelf is totaal niet empathisch, hij en zijn vrouw zien zich als slachtoffers, als helden die ten onrechte beschuldigd worden. Het belangrijkste is wat ze ’s nachts voelen, wanneer ze alleen zijn, wanneer hun ziel open is en wanneer andere gedachten en gevoelens kunnen komen spoken.”
‘Wees geen humanist,’ krijgt de omwille van zijn homoseksualiteit geviseerde Pablo te horen in Temblores, ‘het geluk van de mens is minder belangrijk dan de wil van God.’ Maken uw films niet het omgekeerde statement: ‘Wees een humanist!’ “Guatemala is een land dat zich niet al te veel bekommert om mensenrechten. Men eist er individuele rechten op maar geeft geen rechten aan anderen. Voor mij zijn mensenrechten cruciaal want ze niet respecteren opent de weg naar straffeloosheid, corruptie en genocide. Een organisatie die actief is in het beschermen van mensenrechten belde me om te zeggen dat ik op hun lijst van te beschermen mensen stond. Hoe vreemd is het te leven in een land waar je beschermd moet worden omdat je ijvert voor de bescherming van mensenrechten. Het versterkte mijn overtuiging dat ik een humanist, een beschermer van mensenrechten, moet zijn.“
U werkt met fysieke manifestaties van emotionele spanningen in een samenleving: de vulkaan in Ixcanul, de bevende aarde in Temblores en de spoken in La Llorona.“Er is een link met de vorige vraag. Ik ben erg geïnteresseerd in de mensheid en in menselijkheid maar ik leef in een streek waar de natuur heel sterk is. We hebben actieve vulkanen en een krachtige oceaan. De aarde beeft constant, vulkanen barsten uit, er zijn veel regenstormen. Dat levert een contradictie op: ik vind de mensheid belangrijk maar anderzijds geeft de natuur aan hoe nietig we zijn. Bovendien is de kracht van de Maya-cultuur nog altijd voelbaar. De afstammelingen van Maya’s zijn er nog en ze hebben veel geleden als slachtoffers van discriminatie en genocide. Zij hebben het katholicisme nooit aanvaard, ze vermengden katholicisme met hun eigen geloof. Dat leeft verder in rituelen, in opvattingen over vuur en water die me boeien.”
Vandaar dat water en kikkers nadrukkelijk aanwezig zijn in La Llorona. “Water was heel belangrijk in de originele legende. De moeder verdronk haar kinderen in een rivier. Daarna ging ze ’s nachts huilend op zoek naar die kinderen. We besloten dat te veranderen en van water een meer zuiverend element te maken. Iets puur en niet iets om te doden. Dat is belangrijk want de slechteriken in deze film leven in een soort versterkt fort. Water kan er binnendringen en aan de basis van de constructie vreten.”
Dat verstevigd fort is een zelfgekozen gevangenis, een van de realiteit afgesloten universum waar daders zich zien als slachtoffers. “Inderdaad, ik heb me altijd afgevraagd hoe je kan leven na een genocide. De daders leven net als gewone mensen. Ze zorgen voor hun huis, hun haar, hun zwembad. Ik wilde hun kant tonen en binnen in het huis zitten.”
U koos bewust voor het point-of-view van de daders. “Ik wilde geen aanklacht maken. In Guatemala zijn de enige die over genocide spreken de slachtoffers. De dochter van de generaal is politicus en behoort tot mijn generatie, de generatie die zich vragen begint te stellen maar die een kind van de oorlog was en daarom heel vertrouwd is met angst. Het is haar generatie die me interesseert, en de jongere generatie die van niets weet. Niet de oudere generatie, die vaak nog aan de macht is en niet wil spreken over wat er in de jaren 80 gebeurd is. De generaal is niet belangrijk voor mij, wat telt zijn de gevoelens en vragen die bij zijn dochter opkomen: wanneer mijn vader al die mensen kan doden, kan hij dan ook niet iemand doden die dicht bij mij staat? Daarom wilde ik bij hen in het huis zitten en niet bij de protesterende mensen buiten. De boodschap van de slachtoffers is duidelijk: er heerst straffeloosheid en veel mensen lijden omdat ze familieleden verloren. Maar aan de kant van de daders en hun familie is er meer ambiguïteit en dat interesseerde me.”
U richt zich niet enkel tot reeds overtuigden. “Voor La Llorona dacht ik veel na over het publiek. Ik besef dat ik internationaal meer mensen bereik via het horrorgenre maar de keuze was hier vooral belangrijk voor mijn eigen land. Omdat jongeren enkel via het genre te bereiken zijn maar ook omdat niemand eigenlijk wil praten over de genocide. Er zijn ook veel mensen bij betrokken. Militairen en hun familie. In zekere zin is iedereen er bij betrokken en voelt iedereen zich schuldig. Waardoor de neiging groter wordt het te verdringen. Er zijn veel boeken geschreven over het onderwerp maar ik wilde de boodschap brengen via een andere vorm. La Llorona legt via horror verdrongen gruwel bloot.”
Zag u de Hollywoodversie van de legende, The Curse of la Llorona van Michael Chaves? “Ja, ik vraag me af of de Latijns-Amerikaanse acteurs die meewerkten het scenario gelezen hebben want het is zo slecht dat het lachwekkend wordt. Het is alsof men van het personage een Halloween-figuur gemaakt heeft. Meer een masker dan een wezen.”
U groeide uit tot vaandeldrager van de Guatemalteekse cinema. Hoe voelt dat? “Toen ik films begon te maken was ik gewoon bezig met mijn werk. Maar daarbij groeide een zekere verantwoordelijkheid die ik moet aanvaarden. In Guatemala heeft slechts een minuscuul deel van de bevolking toegang tot bioscopen. Daarom openden we drie jaar geleden een onafhankelijke bioscoop, La Sala De Cine in het culturele centrum Miguel Angel Asturias van Guatemala City, en ondertussen vertoonden we daar zo’n 300 onafhankelijke en amateurfilms. We nodigden regisseurs uit en organiseerden Q&A’s, allemaal met de bedoeling een filmgemeenschap te creëren los van sociale klassen. We kregen veel tegenwerking van de staat maar ondertussen hebben we een nieuwe zaal geopend. Daarnaast werk ik ook aan een filmschool. Sommige universiteiten geven les over film maar een echte filmschool bestaat er nog niet.
“Met de ‘IXCANUL foundation’ willen we films gebruiken om jongeren zowel iets over de filmindustrie als over de samenleving te leren. Het gaat niet enkel om de werking en impact van het medium maar ook om het thema mensenrechten waar we het over hadden. Naast mijn werk als regisseur en producent zijn mijn activiteiten met de bioscoop en de foundation eigenlijk vooral sociaal werk. Die vragen veel van mijn tijd maar met mijn productiebedrijf La Casa de Producción werk ik momenteel ook aan projecten van andere filmmakers (1919, El tigre de Ixcán).”
Uw films geven tegelijk een impuls aan de filmindustrie van uw land. “Toen ik mijn korte film Cuando sea grande (2012) begon te maken in Guatemala was er gewoon geen infrastructuur. Het was erg gecompliceerd om een crew samen te stellen. Die crew volgde me bij mijn triptiek en het is verheugend vast te stellen hoe zij gegroeid zijn door deze ervaring. In mijn land filmen is dan ook erg belangrijk. We zitten natuurlijk wel in een werkelijkheid waarin de filmindustrie in Guatemala nog maar net van de grond komt en daardoor blijft er een schaarste op het vlak van middelen en mensen. De grootste schaarste is dat er weinig opgeleide acteurs zijn. Temblores was op dat vlak een test. De kerkscènes met veel mensen en natuurlijk licht boezemden me angst in maar uiteindelijk waren alle figuranten, alle hoofd- en bijrollen heel erg professioneel. Ze deden wat ze moesten doen niet alleen om mee te spelen in een film, maar ook om te helpen bouwen aan de filmindustrie.”
Wat me trof in de making of op de dvd van Temblores was de vreugde en haast collectieve euforie aan het einde van de opnamen. “Eigenlijk hadden we een soort masterclass voor acteurs opgezet want er zaten maar twee professionele acteurs in Temblores. Achttien maanden lang werkten we nauw samen met mensen die langzaam acteur werden maar tegelijk ook geïnformeerd werden over het onderwerp. Aanvankelijk waren ze zoals een groot deel van de bevolking een beetje homofoob en het was mooi om te zien hoe ze hun ideeën en hun visie veranderden. Vandaar ook mijn ontroering die laatste dag.”
Wat brengt de toekomst op regievlak? “Naast Los Tenis de Barrondo (over een rebelse jongeman die voorbestemd was om boer te worden en die het schopt tot Olympisch kampioen) heb ik nog ander ideeën waar ik weinig over kwijt kan. Wat vast staat is dat ik in dezelfde lijn zal blijven filmen. Ik blijf sociale thema’s blijven aansnijden én praten over mensenrechten.”
La Llorona is te zien vanaf 11 juni op Picl