Aliona van der Horst over Liefde is aardappelen

Om een erfeniskwestie te slechten reisde Aliona van der Horst (1970, o.a. Passie voor de Hermitage, Water Children en Boris Ryzhy) naar haar familiehuis in Rusland. Tijdens het uitzoeken van spullen duikt ze steeds dieper de geschiedenis van haar eigen familie in. “Iedereen denkt dat Russen sentimenteel zijn, maar niet dit gezin.”

Daar stond je dan, ver van huis in dat kamertje."En dan denk je: ‘Ik weet eigenlijk helemaal niet zoveel van mijn familie’. Ik heb veel verhalen gehoord over het Russische verleden. En ik heb altijd gedacht dat mijn familie saai is. Er was niets bijzonders aan ze: ze zijn geen dissidenten, niemand is gestorven in de oorlog, niemand in een Goelag-kamp. Ze hadden het gewoon een beetje moeilijk gehad. Ik heb als documentairemaker zoveel geschiedenissen gehoord in Rusland. Je eigen familie lijkt dan al gauw gewoon. Ze zeggen het zelf ook: ‘Er is met ons niets bijzonders gebeurd.’ Want wat er was gebeurd, was met de meeste mensen om hen heen gebeurd. Je hebt altijd zo’n familieconstellatie, waar je lekker in meedeint. Dus het was best raar om zelfs maar de vraag te stellen: ‘Maar misschien is het niet gewoon?’."

En toen besloot je daar een film over te maken? "Kijk, ik vind het echt afschuwelijk om een film te maken waar ik zelf in zit. Ik vind het de hel, ongeveer. Het is namelijk heel naar om kwetsbaar te zijn. (Rilt) Dat voel je! En je bent de vis, de visser en de kok: ik moet mezelf vangen, en dan als kok besluiten hoe ik zelf gebakken moet worden. Niet te doen! Dat maakt het tien keer zo moeilijk. Maar ik geloof dat ieder mens een verhaal over zijn verleden en zijn roots nodig heeft om het heden tegemoet te treden. Hoe meer je weet waar je vandaan komt en wat er is gebeurd, hoe beter je daaraan je eigen handelen kunt spiegelen. En dit verhaal is een universeel verhaal. Documentairemaker Alan Berliner zei dat een goede documentaire zowel een raam als een spiegel is. Een raam naar een onbekende werkelijkheid, een onbekende familie. En een spiegel omdat je in de ander jezelf en je eigen familie kan herkennen. Mensen uit Friesland bijvoorbeeld zullen er ook hun eigen, zwijgende familie in kunnen herkennen, waar bepaalde pijnlijke onderwerpen niet aan bod komen."

Want jouw familie zweeg? "Iedereen denkt altijd dat Russen zo sentimenteel zijn, maar niet dit gezin dus. Had ik plotseling een film met een moeder die niet kon praten, een dode tante, een tante die niet wil praten en een tante die alles goed praat. Er was niemand meer die dat verleden naar boven kon halen."

Is dat niet symptomatisch voor Rusland? "In Rusland wordt het verleden onder tafel geveegd. Nu weer steeds meer. En ik snap dat ook wel. Neem nou de door Stalin veroorzaakte hongersnood. Het is te pijnlijk, te moeilijk om toe te geven dat je eigen leider je heeft uitgehongerd. Het is afschuwelijk om te moeten toegeven dat iemand die de macht over jou had, je moedwillig heeft laten creperen. Iedereen wil slechte ervaringen het liefst vergeten, uitvegen. Om dat goed te kunnen verwerken heb je ten eerste een stabiele economie nodig en heel veel drang om dat te willen doen. In Rusland gebeurde er keer op keer verschrikkelijke omwentelingen. Eerst had je de collectivisatie die bijna de hele boerenstand uitroeide, tegelijk met de Stalinistische terreur. Daarna kwam de Tweede Wereldoorlog, waarin Rusland de meeste slachtoffers leed. Toen kreeg je de Perestrojka met de chaosjaren van Jeltsin. Dus mensen hebben zich nooit veilig gevoeld, terwijl je dat wel nodig hebt om trauma’s te kunnen verwerken. Een land heeft een periode van twintig tot dertig jaar van relatieve rust nodig om een collectief trauma te verwerken. Wat mijn familie heeft meegemaakt, dat heeft tachtig procent van de Russen meegemaakt. Het is echt zó’n gemiddeld verhaal! En in dat huisje van zesendertig vierkante meter zie je in het klein wat er in het groot in Rusland heeft plaatsgevonden. De invloed laten zien van grote maatschappelijke gebeurtenissen op het leven van gewone mensen is een grote drijfveer om een film te maken. Deze film laat zien wat er aan de hand is, hoe mensen nog steeds niet over dat collectieve trauma kunnen praten. Ik hoop dat de film daardoor empathie voor Rusland oproept, zonder het te vergoelijken."