The Boy and the Heron – analyse

SPOILER ALERT

Dit stuk kun je beter niet lezen als je The Boy and the Heron nog niet gezien hebt. Lees sowieso eerst mijn spoilervrije recensie – anders valt hier waarschijnlijk geen touw aan vast te knopen. Maar ik meen dat Miyazaki, in tegenstelling tot wat hij publiekelijk beweerd heeft, wel degelijk een antwoord biedt op de vraag die zijn film (in de originele Japanse titel) stelt, ‘Hoe te leven?’ – of meerdere, samenhangende antwoorden. En om dat uit te leggen, moet ik het verloop van de film verklappen.

In de fantastische benedenwereld die hij in de film betreedt, wordt de jonge hoofdpersoon Mahito geholpen door twee jongere versies van vrouwen uit de werkelijkheid, dus de bovenwereld: zijn moeder, die in werkelijkheid dus al overleden is, en een van de bediendes van het plattelandshuis waar ze naartoe zijn geëvacueerd. Ook komt hij zijn verdwenen oudoom tegen, die aan Mahito, als vertegenwoordiger van dezelfde ‘bloedlijn’, zijn rol wil overdragen van schepper en alleenheerser van de benedenwereld, waarvan de harmonie voortdurend bewaakt moet worden. Maar Mahito heeft al gezien dat ook in die benedenwereld – net als in de bovenwereld, waar natuurlijk op dezelfde manier wordt gesproken over de noodzaak van de facto dictatoriaal leiderschap – gewelddadig militarisme in opkomst is (in de vorm van gewapende parkieten) en hij wijst de functie af. Ook omdat hij erkent niet moreel onfeilbaar te zijn. Maar dan ga je terug naar een wereld vol oorlog, zegt de vriendelijke oudoom bezorgd. Daar zal ik vrienden maken, zegt Mahito.

Dit spiegelt zijn relatie met zijn vader die, in de bovenwereld, onmiskenbaar veel om Mahito geeft, maar werkt voor het militair-industrieel complex, op problemen reageert met geld en geweld en geen oog heeft voor Mahito’s gevoelens na de dood van zijn moeder; gevoelens waarop de vrouwen die Mahito tegenkomt beter reageren.

Het antwoord dat Mahito en daarmee Miyazaki vindt, op een dieper niveau dan de ogenschijnlijke hoofdlijn van het verhaal – Mahito’s acceptatie van de dood van zijn moeder – is dat zijn generatie de dictatoriale hoogmoed en het daarmee samenhangende militarisme van de voorgaande generatie moet afwijzen. Ja, de vader is een liefhebbende vader, ja, gevechtsvliegtuigen zijn mooie dingen, maar nee, er moet een grens worden getrokken onder militarisme en dictatoriaal bestuur. En, let wel: dit is niet eenvoudigweg een generatieprobleem. Het gaat hier om mannen die de leiderschapsoverdracht van de vorige generatie mannen moeten afwijzen – ook als het om hun eigen ‘bloedlijn’ gaat en ook als die mannen vriendelijk en liefdevol zijn (wat een belangrijke nuance is). De vorige generatie vrouwen zijn juist degenen die Mahito hierbij helpen – in hun jongere versies weliswaar, maar toch. Een van hen heeft wonderlijk genoeg zelfs exact hetzelfde litteken als hijzelf, wat het idee versterkt dat zij, en niet de oudoom, een rolmodel voor hem kan zijn. Dit is niet een breuklijn tussen generaties an sich, maar een breuk met de patriarchale traditie.

The Boy and the Heron gaat over Miyazaki zelf. Maar zijn producent Toshio Suzuki heeft ook laten weten, dat Miyazaki de film als afscheidswerk heeft gemaakt voor zijn kleinzoon. Het is daarom niet vergezocht om niet alleen in Mahito, maar ook in de vriendelijke, afscheid nemende oudoom een ontroerend zelfportret van Miyazaki te zien. Een zeer oude man, die een caleidoscopische fantasiewereld creëerde, die hij harmonieus probeerde te houden, maar waarin desondanks geweld de kop opstak. Die fantasiewereld refereert niet toevallig regelmatig aan eerdere films van Miyazaki zelf (met een fragmentarisch en onoverzichtelijk effect, alsof ie nauwelijk bijeen te houden valt). Neem niet alles van mij over, kleinzoon, is dan de boodschap van Miyazaki, maar maak je eigen keuzes. Creëer je eigen wereld. Je zou in de portrettering van de oudoom zelfs zelfkritiek kunnen zien op Miyazaki’s eigen manier van regisseren – “Ik kan geen film maken in samenspraak met mijn team; ik geef bevelen”, zei hij tegen de door hem bewonderde Franse stripmaestro Moebius. Terwijl voormalig Ghibli-productiecoördinator Hirokatsu Kihara (die overigens vol bewondering is voor zijn vroegere werkgever) dertig jaar na zijn vertrek uit de studio nog vertelt: “Hij is eng als hij boos is. Extreem eng. Ik heb nog steeds soms nachtmerries.” Hier ligt ook de reden dat Miyazaki geen opvolger vond: “Ik heb wel opvolgers getraind,” zegt hij in Kaku Arakawa’s documentaire Never-Ending Man (2016), duidend op mensen als Hiromasa Yonebayashi en Mamoru Hosoda, “maar ik kon niets loslaten. Ik heb ze verzwolgen.” Stuk voor stuk verlieten deze kandidaten moegestreden de studio.

Nota bene wordt in The Boy and the Heron opgemerkt dat de oudoom gek geworden was na het lezen van te veel boeken – net zoals Miyazaki als een boekenwurm bekendstaat – en heeft de toren die hij vervolgens bouwde, als toegang naar de fantasiewereld, een poort waarboven de tekst staat ‘geschapen met goddelijke almacht’. Een onbescheiden verwijzing naar Ghibli, naar Miyazaki zelf? Niet echt: de tekst komt uit Dante’s Inferno en staat daar boven de poort naar de Hel, een paar regels boven het bekendere ‘Laat alle hoop varen, gij die hier binnentreedt.’

Breder gezien, zou je de boodschap zelfs kunnen zien als: verlies je niet in fantasiewerelden, maar keer terug naar de werkelijkheid. De Japanse blogger Kazumi Shimonishi vermeldt dat Miyazaki ooit geschokt reageerde toen hij van een bekende hoorde dat hun kind de videoband van My Neighbour Totoro (1988) helemaal had grijsgedraaid. Zijn lofzang op fantasie en natuur had kinderen niet aangezet tot eigen creativiteit en ontdekkingstochten in de natuur, maar binnen opgesloten, verslaafd aan een scherm met Miyazaki’s eigen creaties. En daarom zou Miyazaki in The Boy and the Heron een fantasiewereld hebben gecreëerd, opgebouwd uit al zijn eerdere fantasiewerelden, waarvan de hoofdpersoon beseft dat er niet in te leven valt. Ook al is de werkelijkheid minder aantrekkelijk. In de werkelijkheid, zoals The Boy and the Heron laat zien, is voedsel lang niet zo lekker als het onweerstaanbare Ghibli-eten uit de fantasie. In de werkelijkheid schijten parkieten je onder – maar kunnen ze tenminste wel zichzelf zijn. En vrijuit vliegen.

Maar is dat alles? Er blijven nog genoeg vragen over. Bijvoorbeeld over de tijdlijn, de rol van de meteoor, waarom de stiefmoeder de fantasiewereld in vlucht, de vreemde De Chirico-achtige ruimte bij de oudoom of de dertien blokken die hij stapelt. Of neem die andere poort binnen de fantasiewereld, waarboven iets geschreven staat als ‘Dood aan wie mij kopieert’ (wat op zich natuurlijk binnen de thematiek past), wat volgens de Japanse YouTuber taki2nd mogelijk verwijst naar een uitspraak van de schilder Kazumasa Nakagawa, die echter zelf zonnebloemen schilderde à la Van Gogh). Afijn, ik heb nog genoeg vraagtekens. En ik ben zeker niet de enige.

Maar toch: hoe te leven, met name mannen? Zo, zou ik vooralsnog zeggen: neem niet klakkeloos de teugels over van de voorgaande generatie mannen, maar leer je emoties te uiten, luister naar vrouwen, accepteer het lot, de dood en de werkelijkheid, erken je beperkingen en maak vrienden.

The Boy and the Heron is op 25 oktober 2023 de openingsfilm van Imagine en draait vanaf 29 oktober ook op het Leiden International Film Festival. Daarna vanaf 27 december in de bioscopen.