Miyazaki: Spirit of Nature en Hayao Miyazaki and the Heron

Bij het veertigjarige jubileum van animatiestudio Ghibli verschijnen tegelijkertijd twee documentaires over medeoprichter Miyazaki in de bioscoop. Over een gepijnigd kunstenaar die pleit voor de natuur.

Wanneer zijn voor het laatst twee documentaires over dezelfde filmmaker tegelijkertijd uitgebracht in de Nederlandse bioscoop? Ik vermoed: nooit. Maar nu overkomt het de Japanse animatiegrootheid Hayao Miyazaki met Miyazaki: Spirit of Nature (2024) van de Franse Léo Favier en Hayao Miyazaki and the Heron (2024) van Japanner Kaku Arakawa.

De eerste behandelt Miyazaki’s artistieke omgang met de Natuur-met-een-hoofdletter-N, de tweede gaat specifieker in op de motivaties achter The Boy and the Heron (2023), waarschijnlijk Miyazaki’s laatste lange animatie (maar zeg nooit nooit).

Het eerbetoon van deze dubbele bioscooprelease past bij de immer groeiende reputatie van Miyazaki in het Westen en daarmee van de animatiestudio Ghibli, die hij samen met regisseur Isao Takahata (overleden in 2018) en producent Toshio Suzuki (nog altijd even energiek) oprichtte in 1985.

Miyazaki was in 2022 de eerste animatieregisseur ooit in de Sight & Sound-toplijst aller tijden (met My Neighbor Totoro, 1988, én Oscar- en Gouden Beer-winnaar Spirited Away, 2001), won in 2024 een tweede Oscar voor The Boy and the Heron en een ere-Palm in Cannes met Studio Ghibli, en belandde onlangs op plaats 9 in The New York Times’ top-100 van de 21ste eeuw, opnieuw met Spirited Away.

Deerniswekkend
Dat HBO Max (in de VS) en Netflix (daarbuiten) de Ghibli-catalogus vanaf 2020 streamend aanbieden, heeft hier vast mee te maken. Maar nu na Japan, waar Miyazaki al decennia op handen gedragen wordt, en de internationale anime-avant-garde ook het bredere westerse filmpubliek zijn en Takahata’s levenswerk heeft omarmd, moeten we worden bijgespijkerd. En dus: deze documentaires.

Eerst een teleurstelling: Arakawa’s Hayao Miyazaki and the Heron onthult niet tot in detail waar The Boy and the Heron nu eigenlijk allemaal over gaat – dat mogen we zelf blijven uitpuzzelen. De documentaire richt zich vooral op de moeizame productieperiode. Traditiegetrouw begint Studio Ghibli al met animeren terwijl Miyazaki nog aan zijn storyboards werkt. Een waanzinnige methode, die uiteraard een enorme druk op Miyazaki’s schouders legt: als hij niet verder kan, kan niemand verder.

Wanneer Miyazaki inderdaad vastloopt (“Ik zit klem in de wereld die ik zelf heb gemaakt”), vindt Arakawa hem zo deerniswekkend dat hij overweegt zijn camera neer te leggen. Maar nee, beveelt Miyazaki hem: doorgaan! Arakawa is dan ook zijn vaste documentarist, met titels als Never-Ending Man: Hayao Miyazaki (2016) en 10 Years with Hayao Miyazaki (2019). “Maar hij heeft nog nooit een documentaire van mij gezien”, vertelde Arakawa schouderophalend in Cannes, bij deze recentste première.

Zijn film benadrukt hoe The Boy and the Heron de relaties spiegelt van Miyazaki (als de jongen) met Takahata (als de schepper van een bovenaardse fantasiewereld) en Suzuki (als de gewiekste reiger die alles in beweging zet) en biedt daarmee vooral een persoonlijke blik op de relatief kleine, maar immens invloedrijke Studio Ghibli, waarvan ondertussen de ene na de andere oudere medewerker sterft – onder wie Takahata. “Zo gaat het in de herfst van het leven”, zucht Miyazaki. “Mijn hemel, de lichamen stapelen zich op.”

Pacifisme
Miyazaki: Spirit of Nature richt zich meer op de inhoud, via Miyazaki’s ecologisch activisme en pacifisme. Favier heeft oog voor verschillen tussen Japan en het Westen, wat op zich begrijpelijk is: onderwerpen als shintoïsme en animisme verdienen uitleg voor wie er onbekend mee is. Toch zijn de Japanse betrokkenen die hij interviewt – onder wie Suzuki en Miyazaki’s zoon Gorō – in hun specificiteit meestal interessanter dan de meer algemene westerse cultuurvorsers, zoals antropoloog Philippe Descola en filosoof Timothy Morton.

Voor beginners biedt Favier een solide introductie, voor Ghibli-fans weinig nieuws. Voor beide groepen lijkt Arakawa’s documentaire me boeiender. Ook wie niet alle Ghibli-details kan plaatsen, moge geraakt worden door het zwoegen van een kunstenaar op leeftijd. De (nog ongemaakte) documentaire over Miyazaki die ik echter het liefst zou zien, is een montage van elke opname ooit gemaakt terwijl hij zit te schetsen en schilderen – beide documentaires bieden hiervan voorbeelden. Want van deze meester op de vingers kijken, krijg ik nooit genoeg.

Miyazaki: Spirit of Nature (Miyazaki: L’esprit de la nature) en Hayao Miyazaki and the Heron (Miyazaki Hayao to Aosagi to… “Kimitachi wa Dō Ikiru ka” e no Michi) zijn te zien op Film by the Sea en vanaf 18 september 2025 in de bioscoop.

Ook Miyazaki’s Princess Mononoke en Isao Takahata’s Grave of the Fireflies draaien opnieuw in de bioscopen. Daarnaast zijn er Ghibli-retrospectieven op Film by the Sea in Vlissingen (7 films, 12 t/m 21 september) en in Filmhuis Lumen in Delft (al sinds juni), Lab111 in Amsterdam (13 films, vanaf 28 augustus) en Filmhuis Den Haag (14 films, vanaf 3 oktober). Zie filmkrant.nl/ghibli.