European Film Awards: European Discovery 2020

Toeval bestaat niet, uiteraard. Maar toch: als je weet dat het gemiddeld tussen de drie en zes jaar kost om een film te realiseren, dan voelt het nogal toevallig dat de zes debuutfilms die in dit pandemiejaar bij de European Film Awards strijden om de European Discovery 2020 (waaronder Halina Reijns Instinct) allemaal over eenzaamheid gaan.

Sinds 1988 worden jaarlijks de European Film Awards uitgereikt – een initiatief van de Europese filmbelangenorganisatie European Film Academy, die zo een podium voor gevestigde makers en nieuw talent wil bieden. Vanwege de coronapandemie zal de 33ste uitreiking van de prijzen dit jaar tijdens een aantal avonden online worden uitgereikt. Een van de prijzen is die voor beste debuutfilm, toegekend door vertegenwoordigers van de internationale federatie voor filmcritici FIPRESCI.

De zes genomineerde films van dit jaar draaien allemaal om eenzaamheid: Full Moon (Nermin Hamzagić; Bosnië-Herzegovina), Gagarine (Fanny Liatard, Jérémy Trouilh; Frankrijk), Isaac (Jurgis Matulevičius; Litouwen), Jumbo (Zoé Wittock; Frankrijk/België/Luxemburg), Sole (Carlo Sironi; Italië/Polen) en het Nederlandse Instinct (Halina Reijn).

Het meest letterlijk komt het thema eenzaamheid terug in Gagarine. Fanny Liatard en Jérémy Trouilh bouwen voor hun speelfilmdebuut voort op het verhaal en de thema’s van hun gelijknamige korte film uit 2015. De film draait om Youri (Alseni Bathily), die zijn hele leven in het wooncomplex Cité Gagarine heeft gewoond en de aanstaande sloop ervan moeilijk kan verkroppen. De door zijn moeder verlaten jongen ontfermt zich liefdevol over het gebouw. In eerste instantie gaat dat voora om de mensen die er wonen, maar naarmate het wooncomplex steeds leger wordt lijkt Youri langzaam te veranderen in een astronaut die zorg draagt voor zijn ruimteschip.

Het voor Cannes 2020 geselecteerde Gagarine zit vol mooie beelden, zoals wanneer de Youri en het zigeunermeisje waar hij verliefd op is (Lyna Khoudri, ook al zo goed in Papicha) ‘s nachts in morse naar elkaar seinen, of de sequenties waarin Youri daadwerkelijk in een astronaut verandert. Maar het is ook een rommelige film met veel onnodige lijntjes en magisch-realistische beelden die wat naïef aandoen. Het einde is voorspelbaar: de Cité Gagarine zal gesloopt worden, en dat heeft invloed op zowel het heden als onze herinneringen aan het verleden. De film werd opgenomen in de echte Cité Gagarine, het in 2019 gesloopte wooncomplex dat in de jaren zestig geopend werd door de beroemde Russische astronaut waarnaar het is vernoemd. In archiefbeelden zien we hoe hoopvol men toen was over de toekomst.

Keuzestress
En dan is er de eenzaamheid van een grote keuze, zoals getoond in Full Moon van Nermin Hamzagić. Hoewel zijn vrouw een risicovolle bevalling tegemoet gaat, kan politie-inspecteur Hamza (Alban Ukaj) geen vrij krijgen van zijn dienst. Al snel wordt duidelijk dat deze nacht, belicht door een volle maan, Hamza op een kruispunt in zijn leven zal brengen. Terwijl allerlei dingen zijn aandacht opeisen, is hij in gedachten vooral bij zijn vrouw.

Hamzagić vertelde in een interview dat hij verschillende verhalen in zijn hoofd had en met Full Moon een manier vond om ze bij elkaar te brengen. Zo voelt deze vertelling ook – bij elkaar geraapt. Corruptie en echo’s van de oorlog die nog altijd doorwerken in de hedendaagse samenleving zijn constant aanwezig in deze benauwde en spannende, maar vaak ook wat gezochte vertelling. Het creepy jongetje dat gedurende de nacht steeds maar blijft opduiken om Hamza eraan te herinneren dat hij belangrijke beslissingen te nemen heeft, is daar slechts één voorbeeld van.

Hoe je een leven lang betaalt voor keuzes die in een oogwenk gemaakt werden, zien we in Jurgis Matulevičius’ Isaac. Regisseur Gediminas Gutauskas (Dainius Gavenonis) keert na de Tweede Wereldoorlog terugkeert naar Litouwen uit ballingschap in de VS, met een script over het beruchte bloedbad bij de Lietukis-garage in 1941 onder zijn arm. Daardoor speelt het geweten van zijn vriend Andrius (Aleksas Kazanavicius) op. Terwijl tijdens de verfilming van dit scenario een verhouding ontstaat tussen Gutauskas en Andrius’ vrouw Elena (Severija Janušauskaite), blijk de film het bewijs te worden voor een onderzoek naar de gebeurtenissen in 1941 door Kazimieras (Martynas Nedzinskas), een ambitieuze KGB-agent met tunnelvisie.

Isaac is een gitzwarte film, ook letterlijk: het verhaal wordt voornamelijk verteld in zwart-witbeelden van perfect gevonden locaties die de Soviettijd ademen. Terwijl Gluosnis’ schuldgevoel over wat zich in 1941 afspeelde onherroepelijk opborrelt, stelt de film het geduld van de kijker danig op de proef in zijn weergave van wat mensen elkaar en zichzelf kunnen aandoen. De film opent meteen met een afschrikwekkende scène, een lang shot van het op ware feiten gebaseerd bloedbad. Regisseur Jurgis Matulevičius demonstreert meerdere malen zijn visuele kunde, zoals tijdens een ochtend na een uit de hand gelopen feest of een dansscène waarin Elena en Gediminas eindelijk zoenen terwijl een postpunkband optreedt (gespeeld door de Russische band Ploho, wiens muziek op meer momenten in de film opduikt). De keuze voor deze anachronistische muziek is een van Matulevičius’ hints dat het totalitaire verleden van Europa nog altijd doorwerken in ons heden.

Obsessie
En dan is er natuurlijk de eenzaamheid van verliefdheid. Of in Sole misschien meer de eenzaamheid van een mislukte connectie. In deze film komt de hoogzwangere Lena (Sandra Drzymalska) uit Polen naar Italië om haar kind te verkopen. De depressieve en gokverslaafde Ermano (Claudio Segaluscio) moet doen alsof hij de vader van het kind is, zodat zijn oom het vervolgens kan adopteren. Aanvankelijk is Ermano Lena’s cipier, maar op den duur lijkt hij zich ongevraagd tot redder te ontpoppen wanneer hij gevoelens voor haar en het kind begint te ontwikkelen. Zal hij een uitweg voor hen beiden weten te vinden uit deze onaflatende ellende?

Regisseur Carlo Sironi vangt de jonge hoofdpersonen in krappe kaders en een groengrijze kleurstelling, waar je ze als kijker liefst eigenhandig uit zou breken. De ogen van niet-professioneel acteur Segaluscio lijken zeeën van verdriet en pijn te herbergen; de bijna-volwassen koppigheid waarmee Drzymalska Lena doorspekt is perfect voor zowel de leeftijd van haar personage als de situatie. En toch is Sole, dat in première ging in de Orizonti-sectie van het filmfestival in Venetië, een wat eentonige film die net niet uit zijn eigen genre-hokje weet te breken.

Een hele andere verliefdheid zien we in Zoe Wittock’s Jumbo. Als de verlegen Jeanne (Noémie Merlant uit Portrait de la jeune fille en feu) de nieuwste aanwinst van het pretpark waar ze werkt ontmoet, voelt ze een onweerstaanbare aantrekkingskracht. Het probleem is niet haar verlegenheid, maar het feit dat deze nieuwe aanwinst, Jumbo, een gigantische kermisattractie is. Hoe kan Jeanne haar moeder of de manager van het park ervan overtuigen dat ze niet gek is? Er valt veel te lachen in Wittock’s eigenzinnige interpretatie van een coming-of-age film, maar nooit om Jeanne zelf. Wittock liet zich inspireren door de (omstreden) geaardheid objectofilie en specifiek door het verhaal van Erika Eiffel, de vrouw die trouwde met de Eiffeltoren. Het feit dat Jeanne nooit wordt weggezet als raar of gek, maar heel herkenbaar een verliefde jonge vrouw blijft, maakt dit kleine maar in feeërieke kleuren vertelde verhaal een kleine triomf.

Tenslotte is er de obsessie die verliefdheid zo eenzaam kan maken. Halina Reijn’s Instinct draait om een machtsspel tussen psycholoog Nicoline (Carice van Houten) en zedendelinquent Idris (Marwan Kenzari). Het regiedebuut van actrice Halina Reijn gooide nationaal en internationaal hoge ogen: de film opende vorig jaar de 39ste editie van het Nederlands Film Festival en werd ook geselecteerd voor de festivals van Toronto, Londen, Chicago en Locarno. Tijdens dat laatste festival werd de film ook bekroond met de Variety Piazza Grande Award, uitgeloofd door critici van het Amerikaanse vakblad Variety, en kreeg hij een Special Mention van de jury.

De in interviews uitgesproken feministische Reijn onderzoekt in Instinct hoe ze een vrouwelijk perspectief kan bieden op een door mannen gedomineerde wereld. Toch blijft in Instinct helaas het dominante, in de film uitdrukkelijk bestempeld als het mannelijke, de norm. Deze opvatting lijkt ook door te klinken in de naam van het door Reijn en van Houten opgerichte productiebedrijf Man Up Film. Instinct is uiteindelijk geen feministische film, maar wel een indrukwekkend debuut dat hoopvol stemt voor wat de volgende stappen van deze invloedrijke vrouwen zullen zijn. In 2021 zetten ze de eerste van die stappen met de door hen geïnitieerde serie Red Light.

Eenzame hoogte
Het moet gezegd worden: het is geen sterk jaar voor de debuutcategorie van de European Film Awards. Misschien is het toeval, misschien speelde de pandemie een rol in welke films op tijd gereedkwamen om dit jaar in aanmerking te komen. Het maakt dat Instinct dit jaar veel kans maakt om als winnaar uit de bus te komen. Het zou voor het eerst sinds 2012 zijn dat een Nederlandse regisseur met deze prijs naar huis gaat; toen won Boudewijn Koole met Kauwboy. Het zou ook pas de vierde keer in de 32-jarige geschiedenis van de prijs zijn dat een film geregisseerd door een vrouw bekroond wordt. Een eenzame hoogte die we Reijn van harte gunnen.

De European Film Awards worden dit jaar uitgereikt in een reeks virtuele evenementen van woensdagavond 9 t/m zaterdagavond 12 december, gratis te volgen via europeanfilmawards.eu en iffr.com. De European Discovery Award wordt, samen met de andere belangrijkste prijzen, uitgereikt op zaterdag 12 december vanaf 20.00 uur.