Dau in Parijs

Na jaren van mysterie gaat het langverwachte Dau van Ilya Khrzhanovsky op 24 januari in Parijs in première. Wat bijna twintig jaar geleden bedacht werd als filmbiografie van de Russisch-Joodse fysicus Lev Landau, groeide uit tot een gigantisch project waarvoor de Russische regisseur Khrzhanovsky een Sovjetstad bouwde en deze jarenlang bevolkte met acteurs die historisch accuraat werden gekleed en zich historisch accuraat gedroegen. Een geniaal kunstwerk of de waanzin van een megalomaan tiran?

In 2004 won Ilya Khrzhanovsky (Moskou, 1975) op het International Film Festival Rotterdam een Tiger Award voor zijn tweede film 4. Toen was hij al bezig met wat later Dau zou worden en had het project al een mythische status. Het idee om een biopic te maken over de fysicus Lev Landau had Khrzhanovsky opgevat naar aanleiding van het boek dat Landau’s weduwe Kora Landau-Drobantseva schreef over hun indrukwekkende leven. Landau werd in 1908 geboren in Baku, studeerde vanaf zijn veertiende fysica, wiskunde en scheikunde aan de plaatselijke universiteit en leverde nog voor zijn twintigste een grote bijdrage aan de kwantumtheorie. Uiteindelijk zou hij onder andere werken aan de atoombom, in 1962 de Nobelprijs voor Natuurkunde ontvangen en voor zijn politieke overtuigingen gevangen gezet worden door Stalin. In zijn privéleven was Landau, door vrienden en familie ‘Dau’ genoemd, een pleitbezorger van persoonlijk geluk en overtuigd polyamorist.

Al deze ingrediënten deden het idee voor de film bij Khrzhanovsky explosief groeien. In een interview met het Russische filmblad Seans, vertelde hij negen jaar geleden hoe hij ervan overtuigd raakte dat alleen door de tijd waarin Landau leefde minutieus te herscheppen hij écht over zijn leven zou kunnen vertellen.

Het Instituut
En zo geschiedde. Eerst gesteund door menig Europees fonds, waaronder het aan het IFFR verbonden Hubert Bals Fonds, maar later vooral mogelijk gemaakt door de bijdrage van de Russische ondernemer Serguei Adoniev, die vaker culturele projecten en fondsen financiert, verrees op het terrein van een verlaten buitenzwembad in de Oekraïense stad Kharkov een filmset van zesduizend vierkante meter. Een mini-stad, gebaseerd op de instituten waar wetenschappers zoals Dau werkten.

Khrzhanovsky bevolkte Het Instituut, zoals de filmset werd genoemd, met mensen in periodekostuums, die overtuigd door de charismatische regisseur en zijn trouwe team hun dagelijkse leven opzegden en permanent op Het Instituut introkken. Meer dan zestig jaar teruggeworpen in de tijd, hielden de deelnemers wel hun rol in de maatschappij: wetenschappers bleven wetenschappers, conciërges bleven conciërges. Er stonden forse straffen (daarover later meer) op het gebruiken van anachronistische objecten (mobiele telefoons, moderne tampons) en woorden (‘opnames’). Geen detail was de regisseur te klein: zelfs de houdbaarheidsdata op blikjes eten waren gedateerd in de jaren vijftig.

De set van Dau was, kortom, een soort The Truman Show of Charlie Kaufman’s Synecdoche, New York. Maar dan echter. En enger. Want overal hingen camera’s. Hoewel er ooit een scenario geschreven was door de beroemde Russische schrijver Vladimir Sorokin (wiens boeken geregeld in Nederlandse vertaling verschijnen), had Khrzhanovsky uiteindelijk besloten te werken zonder script, en vaak ook zonder regie op de set. Door verborgen camera’s en non-acteurs in te zetten wilde hij dichter bij de waarheid komen.

Tiranniek genie
Om deze waarheid te bereiken schuwde Khrzhanovsky geen enkel middel. Waaronder manipulatie. Hoewel de meeste mensen die een aantal jaar van hun leven in Het Instituut hebben doorgebracht er contractueel toe verplicht lijken hierover te zwijgen, schemert in de door de jaren verschenen artikelen over de opnames de heftigheid van deze plek door; niet alleen de houdbaarheidsdata stamden uit de jaren vijftig, ook de alles omvattende angstcultuur. Hier komen de eerder genoemde straffen in het spel: net zoals in de Sovjetunie was er een constant gevaar verraden te worden aan de autoriteiten. Waarom stelt de buurman deze provocatieve vragen? Zou hij het menen, of is hij er op uit je te verlinken? Wil deze jonge vrouw echt seks met mij of zou er nu een camera op ons gericht zijn?

De draaiperiode die in Het Instituut plaatsvond duurde ongeveer van 2009 tot 2011 – al weet niemand precies hoe lang, want de opnames hadden een air van geheimhouding. Sporadisch werden er journalisten toegelaten op de set, al was dat natuurlijk in kostuum. Over zo’n bezoek schreef Michael Idov in 2011 zijn ondertussen beroemde artikel ‘The Movie Set That Ate Itself’ in GQ. Als eerste beschreef hij hierin tot in detail hoe de set er uitzag en functioneerde, inclusief de manipulaties van de schepper van deze plek. Maar hij creëerde tegelijk een portret van Khrzhanovsky als een tiranniek genie.

Het is een imago dat de regisseur geenszins lijkt te deren, gezien de interviews die hij in de loop der tijd gegeven heeft over Dau. Hoezeer hij het project ook naar voren schuift, altijd blijft hij de hogere macht op de achtergrond. Uit het eerdergenoemde interview aan Seans: “Ik ben geen regisseur, ik ben de manager van dit project. (…) Ik hou in het mogelijk maken van dit spel nooit vast aan mijn oplossingen, want die heb ik niet te bieden. Ik vertrouw op het proces, want dat is de schepper. Mijn functie is dit proces te organiseren.”

De opzet van Dau weerhield ook de vele bekende mensen die deelnamen niet. Khrzhanovsky nodigde maar al te graag de culturele en wetenschappelijk wereldelite uit een rol in Het Instituut te komen vervullen. Zo wordt Dau gespeeld door de beroemde dirigent Teodor Currentzis. Verder maakten onder andere kunstenaar Marina Abramovic, operaregisseur Peter Sellars en wereldberoemde wetenschappers zoals de Nobelprijswinnaar David Gross hun opwachting. De muziek voor het project is geschreven door Brian Eno en Massive Attack-oprichter Robert del Naja. En onder de bohemiens uit de Russische hoofdstad was het een tijdje mode om in een soort daad van bedevaart jezelf in jaren-vijftigondergoed een tijdje onder te dompelen in Het Instituut.

De grote onthulling
Na 2011 werd het plotseling stil rondom Dau. Er gingen verhalen over een chique gebouw aan het Picadilly Circus in Londen waar het materiaal gemonteerd zou worden. Tot er – zeven jaar later! – in 2018 plots een trailer verscheen, waaruit bleek dat er dertien (!) speelfilms en een aantal series van het materiaal gemaakt zijn (om nog te zwijgen over de kinderen die tijdens het project verwekt zijn).

De als eerst aangekondigd première in Berlijn ketste uiteindelijk af, naar verluid omdat Khrzhanovsky de Berlijnse Muur hiervoor enigszins wilde aanpassen. Al gauw verscheen een nieuwe aankondiging: de grote onthulling zal plaatsvinden in Parijs van 24 januari tot 17 februari, in drie theaters tegelijk: Théâtre du Chatelet, Théâtre de la Ville en het Centre Pompidou. Het project waartoe Dau verworden is kan hier op verschillende manieren beleefd worden. De trailer nodigt uit zo dichtbij te komen als je wil. De Filmkrant doet binnenkort verslag.

Meer informatie: Dau.xxx