European Discovery 2022 – Prix FIPRESCI

Morgenavond worden in Reykjavík voor de 35e keer de European Film Awards uitgereikt, de Europese tegenhanger van de Oscars. De zes genomineerden voor de prijs voor beste debuut draaien elk op hun eigen manier om falende ouders.

‘They fuck you up, your mom and dad / They may not mean to, but they do‘. Zo begint het bekende gedicht ‘This Be the Verse’ van Philip Larkin. De makers van de zes films die dit jaar genomineerd zijn voor de debuutprijs bij de European Film Awards omarmen dit sentiment ten volle.

Sinds 1988 worden jaarlijks de European Film Awards uitgereikt – een initiatief van de Europese filmbelangenorganisatie European Film Academy, die zo een podium voor gevestigde makers en nieuw talent wil bieden. Door de pandemie werden de prijzen de afgelopen twee jaar online uitgereikt. Dit jaar zal de uitreiking eindelijk weer live plaatsvinden, op 10 december in het IJslandse Reykjavík.

Een van de prijzen die uitgereikt wordt is die voor beste debuutfilm, die wordt toegekend door vertegenwoordigers van de internationale federatie voor filmcritici Fipresci. Dit jaar droegen zij de volgende films voor: Cenzorka (107 Mothers, Peter Kerekes, Slowakije/Tsjechië/Oekraine), Dalva (Emmanuelle Nicot, België/Frankrijk), Inni ludzie (Other People, Aleksandra Terpińska, Polen/Frankrijk), Pamfir (Dmytro Sukholytkyy-Sobchuk, Oekraïne/Frankrijk/Polen/Duitsland/Chili), Piccolo corpo (Small Body, Laura Samani, Italië/Frankrijk/Slovenië) en Sonne (Kurdwin Ayub, Oostenrijk).

Falende ouders
In twee van de films zien we duidelijk hoe ouders falen en welke gevolgen dat heeft voor de kinderen. Zo gaat het in Sonne van de in Irak geboren en in Oostenrijk getogen Kurdwin Ayub over Yesmin (Melina Benli), een zeventienjarige Koerdische in Wenen.

Yesmins toch al gefragmenteerde religieuze en culturele identiteit komt steeds meer onder druk te staan wanneer ze een playbackvideo op REM’s ‘Losing My Religion’ maakt met enkele in hijab geklede (niet-moslim)vriendinnen en die video viral gaat. Plotseling staan ze met zijn drieën op feesten en partijen en worden ze op tv geïnterviewd over hun identiteit. Maar steeds meer schuurt de situatie voor Yesmin.

Ayub verfilmt deze opborrelende crisis in een frisse stijl die de appende, elkaar constant filmende generatie op beeld eer aan doet. Het is dan ook een verhaal dat dicht bij Ayub staat. Sterker nog – dat ze dicht bij zichzelf houdt. Zo worden Yesmins ouders, een ongelukkig, kibbelend stel dat het maar niet eens kan worden over de opvoeding van de brave Yesmin en haar losgeslagen broertje, gespeeld door Ayubs eigen ouders.

Het door Ulrich Seidl geproduceerde Sonne ging in première in de Ecounters-sectie van de Berlinale en won er de prijs voor beste debuut. Dat is niet verassend: de film is een vertelling vol cliche’s over cultuur en identiteit, maar het is ook een zeldzame vertelling gemaakt vanuit de diaspora waarover het gaat. Er wordt wat makkelijk gehengeld naar ‘shockerende’ beelden van rebellie en identiteitscrisis, maar uiteindelijk is dit een moderne vertelling over hoe een jonge Koerdische vrouw veroordeeld wordt omdat ze zich niet comfortabel voelt in haar eigen cultuur, terwijl haar witte vriendinnen zich haar cultuur eigen maken en erin slagen die beter te ‘dragen’ dan zij zelf doet. “Daarom kwam Sonne tot stand”, vertelde Ayub in een interview. “Ik hoor nergens bij. En ik had verschillende Oostenrijkse vriendinnen die beter waren in Koerdische lessen dan ik, er beter uitzagen met een hoofddoek op dan ik, en een fetisj hadden voor vluchtelingen.”

Ademruimte
In het Belgische Dalva zet Emmanuelle Nicot een omgekeerde coming-of-age vertelling neer. “Ik ben geen meisje, ik ben een vrouw!”, snauwt de twaalfjarige Dalva (indrukwekkend gespeeld door Zelda Samson) kort nadat ze in de dramatische openingsscène uit huis is geplaatst. Ze oogt als een kleine dame, met haar opgestoken haar en conservatieve kleding, maar moet weer kind leren worden na jaren misbruikt te zijn door haar vader.

Het is een schokkend relaas, maar helaas geen nieuw verhaal. Nicot, die naast regisseur ook casting director is, zorgt voor een indrukwekkende cast aan jonge nieuwkomers en kiest zorgvuldig haar focus door dicht bij Dalva te blijven. Het camerawerk van Caroline Guimbal blijft lang bijna ongemakkelijk dicht bij Dalva, waardoor ze het hele beeld overneemt. Langzaam, stapje voor stapje, wordt Dalva’s wereld iets groter en krijgt ook de kijker steeds meer ademruimte. Door zichzelf steeds meer te zien via de ogen van haar kamergenoot Samia (goed vertolkt door Fanta Guirassy, maar clichématig geschreven als bijdehante zwarte sidekick) en de andere kinderen in het opvanghuis, realiseert Dalva langzaam wat haar is overkomen en begint ze hiermee te dealen.

Ook in Inni ludzie van Aleksandra Terpińska is falend ouderschap een belangrijke thema, maar de vertelling verbleekt bij de andere films wat betreft een interessant maatschappelijk punt of onderzoek. Hoofdpersoon is wannabe-rapper Kamil (Jacek Beler), die door de stad dwaalt om dranken te worden en te neuken – met zijn vriendin, of met zijn getrouwde scharrel.

In de achtergrond vormen buren, reizigers in het openbaar vervoer en voorbijgangers een soort modern Grieks koor dat Kamils innerlijke woede en frustratie vertolkt. Ook van de andere personages krijgen we inkijkjes in hun belevingswereld, en bij niemand is die rooskleurig of hoopvol. De stad is grijs en iedereen is ongelukkig. Ze leven een chaotisch, uitzichtloos leven en stralen constant een specifiek soort woede uit die typerend is voor het werk van Dorota Masłowska, auteur van de gelijknamige roman waarop de film is gebaseerd. Dat scenarist en regisseur Terpińska kiest voor een verfilming vol raps en videoclip clichés, past naadloos in de stijl van het boek dat volledig bestaat uit rijm en raps.

Het resultaat is een hiphop-opera vol clichés die ouderwetse denkbeelden uitdragen. Het is een goed voorbeeld van een golf aan hedendaagse Poolse cinema die vol zit met jonge mannelijke hoofdrolspelers met een asociale houding die hun afkeer van homoseksualiteit en minachting voor vrouwen tentoonspreiden, terwijl van de kijker wordt verwacht dat we met hen meeleven. Inni ludzie mag dan een originele vorm kiezen, die ook hol consumentisme, doelloosheid en armoede in het hedendaagse Polen op de korrel neemt, maar nergens overstijgt de film de clichés die Terpińska wil aankaarten.

Oerinstinct
De drie andere genomineerde films onderzoeken elk op hun eigen manier de instincten van ouders en waartoe die leiden. Piccolo corpo, een donkere, zintuigelijke parabel over dood en leven, speelt zich af in het noordoosten van Italië aan het begin van de twintigste eeuw. Na een prachtige openingsscène rond een ritueel waarin de vrouwen van haar dorp de zwangere Agata (Celeste Cescutti) zegenen, zien we de shock waarin ze verkeert na de doodgeboorte van haar eerste kindje.

De priester vertelt haar dat het kind nu gedoemd is om in de eeuwigheid door het vagevuur te dwalen, omdat de baby stierf voordat hij werd gedoopt. Dan hoort Agata van een kerk waar doodgeboren kinderen kort tot leven worden gebracht, zodat ze gedoopt kunnen worden en zo naar het hiernamaals kunnen. Vastbesloten graaft ze haar kindje op en gaat ze ermee op reis, om haar ziel te redden. Eerst gedwarsboomd, daarna geholpen door de dief Lynx (Ondina Quadri) baant ze zich een weg door haar onbekende landschappen.

De afloop laat zich min of meer raden, maar dat is ook niet het interessantste aan deze film. Laura Samani weet een optelsom te maken van de sterke, vastbesloten personages, prachtig handheld camerawerk van Mitja Ličen en een beklijvende soundtrack waarin Fredrika Stahl vogelzang, het huilen van de wind en religieuze melodieën combineert. Zo wordt Piccolo corpo een film die ook in zijn vorm de thematiek van dwaling en thuiskomen tot uitdrukking laat komen en effectief onderstreept.

De band tussen moeder en kind wordt op een bijzondere manier onderzocht in 107 Mothers. De Slowaakse documentairemaker Péter Kerekes raakte geïnspireerd door het verhaal van moeders in een speciale vleugel van een Oekraïense gevangenis die de eerste drie jaar na de geboorte van hun kind een aantal uren per dag met hun kroost mogen doorbrengen. Na de derde verjaardag moet het kind worden op opgehaald door familieleden of zal het naar een weeshuis worden gestuurd.

Alleen de hoofdrol van Lesja vertolkt door een professionele actrice (Maryna Klimova), de rest van de personages worden gespeeld door vrouwen die het leven wat ze spelen ook geleefd hebben. In een mix van documentaire interviews en fictieve scènes volgen we het leven van een aantal gedetineerde vrouwen en hun kinderen, en van de vrouwen die hen in het gareel moeten houden. Er heerst een behoedzame solidariteit tussen de gevangenen en hun bewakers in deze volledig door vrouwen bevolkte plek – er is gedurende de hele film geen volwassen man te zien. We zien het dagelijks leven dat zich voltrekt binnen deze gevangenismuren, compleet met educatieve moraallezingen, censuur van binnengekomen brieven en scènes waarin watermeloenen worden gegeten terwijl er geen messen aanwezig zijn om deze te snijden.

De kaders die Kerekes en cameraman Martin Kollár kiezen, onderstrepen de subtiliteiten van de machtsverhoudingen tussen de vrouwen. De veroordeelde vrouwen – van wie de meesten vastzitten vanwege door jaloezie gemotiveerde moord – worden in de gaten gehouden door hoofdbewaker Iryna (Iryna Kiryazeva), die op haar beurt weer wordt gecontroleerd door haar moeder, die weer ontevreden is dat Iryna nog geen man in haar leven heeft. Zoals Guy Lodge scherp opmerkt in zijn recensie in Variety wordt vrouwelijkheid in 107 Mothers een soort gevangenis op zich, waarin alle vrouwen eindeloos worden onderworpen aan de oordelen en beperkingen van anderen. Desondanks is 107 Mothers, misschien onverwacht voor dit onderwerp, een film vol hoop en leven. Geen wonder dat het bij première in het Orizzonti-programma op het filmfestival van Venetië de prijs voor beste scenario won en ook de Slowaakse Oscar-inzending voor dit jaar is.

En dan is er nog het Oekraïense Pamfir waarin het titelpersonage (briljant gespeeld door Oleksandr Yatsentyuk) geen keus heeft. Jaren geleden zwoer hij het smokkelaarsbestaan af en ging hij werken in Polen, maar nu zijn gezin door zijn afwezigheid uit elkaar dreigt te vallen, rest hem niets anders dan die beruchte laatste klus. Helaas: in zijn kleine gemeenschap, die gedomineerd wordt door corruptie, is er natuurlijk geen weg terug.

Slim combineert regisseur Dmytro Soecholytky-Sobtsjoeks typische Oostblok-misère met genre-elementen en hij zet folklore effectief in. Het Malanka-festival, de bijbehorende maskers, het feit dat er achter een kostuum altijd iets schuilgaat – de visuele draaikolk van Pamfir neemt de kijker bij de lurven en laat niet los. Het camerawerk van Nikita Kuzmenko drijft mee met de personages in lange shots die de spanning opbouwen.

De lichamelijkheid van het hoofdpersonage, die als hij zijn gezin moet beschermen in een beest verandert, maakt grote indruk. Het voelt verbonden aan de manier waarop het Oekraïense volk zich tegen de Russen verweert. De film werd al voor 2020 geschreven, maar Pamfirs bereidheid om zijn leven op het spel te zetten en zichzelf op te offeren voor zijn gezin “voelt anders na de Russische invasie van Oekraïne”, stelde Sukholytkyy-Sobchuk in een interview met Variety in Cannes, waar Pamfir in première ging in de sectie Quinzaine des Réalisateurs. “Plots is er een verband met wat er nu gebeurt, waardoor het [bedenken en maken van deze film] op een soort voorgevoel lijkt.”

Dit jaar ging de speciale prijs die de European Film Academy jaarlijks uitreikt aan een producent die zich onderscheiden heeft, naar alle producenten van Oekraïne. In die context maakt Pamfir ongetwijfeld een bovengemiddelde kans op de EFA European Discovery 2022 – Prix Fipresci.

De uitreiking van de 35e European Film Awards wordt op 10 december om 19.00 uur live uitgezonden vanuit Reykjavik, onder meer via europeanfilmawards.eu | 107 Mothers is te zien via Picl, Pathé Thuis, Ziggo on Demand en Amazon Prime | Dalva draait vanaf 30 maart 2023 in de bioscoop | Piccolo corpo is te zien via myLum, Pathé Thuis en Ziggo on Demand |