THE COLD LIGHT OF DAY (Rudolf van den Berg)

Rudolf van den Berg: Zonder schipperen kom je nergens

Perdita Weeks in The cold light of day

Bastille en Zoeken naar Eileen maakte hij omdat het prettig samenwerken was met Leon de Winter. De avonden was een ‘hele rare uitdaging’, maar werd zijn dierbaarste film. The Johnsons noemt hij achteraf een overbodige film, maar "ik heb twee kinderen te eten te geven". Zijn internationale coproduktie The cold light of day zal de geschiedenis ingaan als zijn spannendste film. Rudolf van den Berg zal nog vaak van zich laten horen: "Ik heb nog steeds het gevoel — en dat is geen ijdel gekwaak — dat ik aan het begin sta."

Een vroege zondagmorgen in een slapende Amsterdamse straat. De rijp ligt in een dikke laag op de takken van de bomen, waaraan het in deze wijk niet ontbreekt. De mist maakt van de straat een lokatie, waar menig filmregisseur jaloers op zou zijn. Van den Berg woont in een statig Amsterdams herenhuis; door de muur van zijn werkkamer klinkt de beschaafde pianomuziek van zijn dochter. De vredige zondagochtendsfeer staat in scherpe tegenstelling tot de dramatische gebeurtenissen in The cold light of day, een psychologische thriller die is gebaseerd op Es geschah am hellichten Tag van de in 1921 geboren Friedrich Dürrenmatt. Hetzelfde scenario werd eerder onder de originele titel verfilmd door Ladislao Vajda in 1958 en onder de titel Szürkület (Schemering) door György Féher (1990). De Zwitserse schrijver staat bekend om zijn mysterieuze detectiveverhalen, waarin duistere obsessies en verborgen psychologische drijfveren een prominente rol spelen.
In The cold light of day is daaraan geen gebrek. De film speelt zich af in een kleine dorpsgemeenschap in Oost-Europa, waarin een moordenaar, die het heeft voorzien op kleine meisjes, voor de derde keer toeslaat. Gerard Thoolen is uitstekend in de bijrol van de ineenstortende vader van het vermoorde meisje. De lokale politie denkt met de overjarige hippie Alexi (een bekwame Thom Hoffman), eerder veroordeeld voor seksueel contact met een minderjarige, de dader in handen te hebben. Inderdaad bekent Alexi na zware druk van de politie, maar korte tijd later hangt hij zich op in de gevangenis. Voor de lokale politie is de zaak afgedaan, maar niet voor rechercheur Marek (Richard E. Grant), afkomstig uit de stad, die meent dat de dader nog op vrije voeten rondloopt. Geobsessioneerd door de zaak zet hij een val uit voor de moordenaar met als lokaas een klein meisje. Dat hij daarmee veel risico neemt, helpt de film aan een spannend slot.

Schipperen
De Engels-Tsjechisch-Nederlandse coproduktie is het eerste filmproject van het producentenduo Chris Brouwer en Haig Balian, sinds zij zich verbonden aan PolyGram Filmed Entertainment. Het budget bedroeg ongeveer 4,5 miljoen gulden. De film werd gedraaid op een door het Russische leger verlaten en inmiddels vervallen oefenterrein in Tsjechië. De Slowaakse cameraman Igor Luther is er uitstekend in geslaagd deze lokatie om te zetten in sfeervolle beelden. Van den Berg werd benaderd voor de regie toen het project in het eindstadium verkeerde. "De film is niet mijn eigen idee, maar al werkende kon ik het wel tot iets van mijzelf maken. Er zijn filmmakers die nooit in een project van anderen stappen, omdat zij vinden dat zij daarmee hun kunstenaarschap en integriteit aantasten. Het probleem is dat je wel heel principieel kunt zijn, maar dan blijf je steken in kleine, low budget films voor de televisie. Ik wil mij als filmmaker kunnen ontwikkelen. Als je niet tot enig schipperen bereid bent, dan kom je in de filmwereld nergens."
Vroeger dacht Van den Berg daar anders over, maar hij is wijzer geworden. "Je leven voltrekt zich in een reeks van toevalligheden, samenhangen en keuzes. De afgelopen tien jaar bleek het onmogelijk om mijn eigen projecten te realiseren. Natuurlijk doet dat pijn. Ik heb vijftien jaar rondgelopen met een groot project over Jacob Israël de Haan dat was begroot op zo’n zeven á acht miljoen gulden. Het is moeilijk te zeggen waarom dat is mislukt. Deels heeft het te maken met het producentschap in Nederland: de onverschilligheid, de geringe kennis van coprodukties en het gebrek aan visie en lef. Maar achteraf moet ik toegeven dat ook het scenario niet goed was. Zoals de Amerikanen het zo treffend zeggen: ‘If it ain’t on the page, it ain’t on the stage’."
Een ander project van Van den Berg eindigde twee jaar geleden in een drama, toen zes weken voor de eerste draaidag in Tunesië de financiering in elkaar stortte. "De film stond helemaal in de steigers, de decors werden gebouwd, de casting was rond en toen ging het mis. Het was een absolute ramp."

Innerlijke angsten
Achteraf is Van den Berg tevreden over de wijze waarop zijn carrière zich heeft ontwikkeld. "In tien jaar heb ik veel geleerd. Bij Bastille was ik mij helemaal niet bewust van het publiek. Ik ging puur op mijn gevoel af, op dat wat ik zelf mooi vond. Natuurlijk is dat nog steeds mijn belangrijkste leidraad, maar daarnaast heb ik leren dramatiseren. Daarmee bedoel ik dat je een abstractie tastbaar maakt in een emotionele confrontatie. Dat is het moeilijkste wat er is, zodat dat vaak in films mis gaat. Ik kan nu een verhaal vertellen, los van de thematiek." Waarmee Van den Berg niet wil zeggen, dat hij een vakman is die voor iedere film te koop is. "Ik kan op de set niet puur op techniek regisseren. De film moet een raakvlak hebben met mijn eigen fascinaties en obsessies. Zowel bij De avonden als in The cold light of day — beide films werden mij aangeboden als scripts — heb ik gezocht naar aspecten waarmee ik wat heb. En dat is gelukt. Door zijn innerlijke benauwdheid werd De avonden echt een film van mij. Hij gaat dan wel niet over de joodse identiteit, maar het gaat wel over onuitspreekbare innerlijke angsten en paniek. Het gevoel van: ‘O God, wat moet ik in de wereld’. Ik ben trots op De avonden, juist omdat het zo’n moeilijke film was om te maken."
Ook in The cold light of day zocht Van den Berg naar een persoonlijke thematiek, al had dat geen prioriteit. "Mijn eerste zorg was om de film spannend te maken. Ik was opgelucht toen bij de vertoning van de eerste ‘rough cut’ bleek, dat dat was gelukt. Maar ik wilde niet alleen spanning in het verhaal, maar ook iets laten voelen van de donkere kant in mensen. Ik wilde geen ‘whodunnit’ maken, want dat vind ik niet interessant. Mijn interesse ligt bij het waarom. Zie het als een bezweringsbehoefte: als je iets begrijpt, dan vind je het niet meer gevaarlijk. Dat is ook zo met antisemitisme, waarover ik mij suf heb gelezen om het te begrijpen, want dan is het niet eng meer. Helaas valt er niets aan te begrijpen, omdat antisemitisme een soort demonologie en religie is. Begrijp jij religie?"

Mathematische speurtocht
Over demonologie gesproken. Wat drijft de dader in The cold light of day? "De film gaat over gruwelijkheden die uit liefde kunnen voortkomen. Dat zie je ook in Se7en, waarin de moordenaar oprecht is begaan met het lot van de wereld, maar daardoor wordt gedreven tot de meest gruwelijke daden. Dat geldt ook voor mijn moordenaar. Hij houdt zielsveel van die kinderen, maar toch begaat hij de meest gruwelijke misdaad, die je kunt bedenken. Zijn probleem is dat hij niet is opgewassen tegen volwassen seksualiteit en daarom zoekt naar warmte op een veilige manier. Zodra hij die bij kinderen vindt, ervaart hij echter ook seksuele opwinding. Voor hem is dat intolerabel, omdat seks tot de volwassen wereld behoort. Dus vermoordt hij die kinderen, zo werkt dat in zijn ’twisted mind’.
In The cold light of day wordt door de internationale cast uitstekend geacteerd, al kun je vraagtekens zetten bij Richard E. Grant als rechercheur. Van den Berg erkent dat Grant de keuze van de producent was. "De man was voor de financiering nodig, dus dan ben je uitgediscussieerd. Maar ik ben niet ontevreden over Grant, ook al had hij niet mijn voorkeur. Wat ik in zijn rol heb willen benadrukken, is zijn blindheid. Hij is bezig met een mathematische speurtocht naar de dader, maar merkt niet wat er om hem heen gebeurt. Dat draagt hij goed uit, vind ik." Over de Nederlandse acteurs heeft Van den Berg geen klagen, want Thom Hoffman en Gerard Thoolen spelen hun bijrollen uitstekend. "Thom speelt bij mij altijd goed. Hoe dat komt? Nee, ik ben geen beest op de set. Ik heb niet de behoefte om de regisseur uit te hangen. Ik let er vooral op of het spel klopt met de grote dramatische lijn. Verder gebruik ik schaamteloos ieders talent, dat probeer ik maximaal te benutten."

IJdel medium
Van den Berg is niet het type regisseur die ’s avonds nog moet bedenken wat hij de volgende dag op de set gaat doen. "Ik maak altijd storyboards, omdat je alleen dan een verhaal goed kunt vertellen. Je moet van tevoren weten wat de kern is van de scène, welke positie hij in het geheel inneemt, waar de draaipunten zitten, wie de aandacht krijgt enzovoort. Dat kun je niet ter plekke bedenken, want daar kun je alleen nog wat aanpassingen verrichten. Ik zweer echt bij een storyboard."
Niet alleen het storyboard, ook het scenario moet bij Van den Berg volledig kloppend zijn. Hij ergert zich aan films met rafelige scenario’s. "Het is voor mij een raadsel hoe gemakkelijk mensen over een slecht scenario heenlezen. Ik heb best een hoge pet op van Jos Stelling, ik vind dat hij heel wat kan, maar het is onbegrijpelijk dat De vliegende Hollander gefinancierd is. Ik gun Jos oprecht een groot internationaal succes, maar wat hij heeft gedaan, kan niet. Hij heeft zich laten verleiden tot een prachtig prentenboek. Dat is desastreus voor hem maar ook slecht voor de Nederlandse film. Maar ik vertel niks nieuws, want het probleem van slechte scenario’s speelt al jaren in de Nederlandse film."
Van den Berg lijkt zijn draai gevonden te hebben in de wereld van de coprodukties. Bij zijn volgende film For my baby, naar een scenario van Van den Berg zelf, zijn Engeland, Hongarije en Nederland betrokken. "Ik zou liegen als ik ontken dat ik het een kick vind om met mijn films de wereld over te gaan. Het is natuurlijk toch een ijdel medium, dat zich afspeelt in een beestachtig wereldje, waarin de omgangsvormen abominabel zijn. Mensen, niet die in de creatieve sfeer maar aan de zakelijke kant, zijn er bikkelhard. Je hebt vaak slapeloze nachten en kramp in je buik, daarom is het leuk als het een keer lukt om werkelijk door te stoten." Lachend: "Mij is dat overigens nog nooit overkomen."

Jos van der Burg