Süskind

Weinig Nederlandse films weten met zoveel nuance terug te kijken naar de Tweede Wereldoorlog als Rudolf van den Bergs uitstekende Süskind.

Al komt het niet helemaal uit de lucht vallen, regisseur Rudolf van den Berg verklaart pas op de aftiteling dat hij met zijn ambachtelijke WOII-drama Süskind ook actuele aspiraties heeft. ‘Voor hen die vandaag de dag vernederd en vervolgd worden’, verschijnt in beeld, gevolgd door een oproep om geld te geven aan War Child. Süskind eindigt zo alsnog met een politiek correcte boodschap terwijl Van den Berg dat moralistische frame juist zo knap buiten de film wist te houden.

Want het verhaal zelf, dat werd gebaseerd op het leven van de joodse Amsterdammer Walter Süskind die via handjeklap met de SS zo’n zeshonderd kinderen uit handen van de nazi’s wist te houden, is vooral geïnteresseerd in de vraag of en hoe mensen onder het naziregime hun principes overeind konden houden. Als iemand alles op alles moest zetten om zijn eigen hachje te redden, hoeveel ruimte was er dan nog om anderen te helpen? En in hoeverre was je nog verantwoordelijk wanneer je vrijheid drastisch werd beperkt?

Zwartboek, de laatste grote Nederlandse WOII-film, probeerde al minder zwart-wit naar het oorlogsverleden te kijken, maar met Paul Verhoeven op de regiestoel resulteerde dat in één foute tussen allemaal goede Hollanders, en één goede tussen allemaal foute nazi’s. Süskind schildert de belangrijkste personages pas echt in grijstinten. Süskind, een degelijke rol van Jeroen Spitzenberger, is een onvolmaakte held: een handige zakenman die ziet waar de kansen liggen. Hij weet zich door de Joodsche Raad te laten aanstellen als leverancier van de namenlijsten van joden die op transport gaan en heeft het geluk een gebroken, kwetsbare SS’er tegenover zich te vinden. Deze Ferdinand laat zich inpalmen met cognac, sigaren en een Duits kameradenlied en heeft een klein hartje — tot hij zichzelf in gevaar dreigt te brengen.

Emotioneel blijft Van den Berg op afstand van z’n personages. Ook daardoor behouden ze een zekere ambiguïteit. Pas in het laatste kwartier gaat het roer om, met zware, op Mahler geïnspireerde muziek. Het vioolspel van Janine Jansen gaat door merg en been en in deze heftige apotheose krijgt de kijker voor het eerst de kans om mee te voelen met Süskind en zijn gezin.

Van den Berg, die ook al uitblonk in de Grunberg-verfilming Tirza, benadrukt in Süskind de menselijke gebreken die in oorlogssituaties naar boven komen en niet die grootse daden die al zo vaak bezongen worden. Want achteraf is het makkelijk oordelen. Wat doe je zelf in situaties waarin loyaliteiten nooit helder zijn en ook nog eens voortdurend van richting veranderen, waarin alle opties nadelen hebben, of zelfs gevaar opleveren? Er zijn in Nederland over de Tweede wereldoorlog weinig films gemaakt die met zoveel nuance wisten terug te kijken.