Her
Verliefd op super-Siri
Het International Film Festival Rotterdam opent met Her van Spike Jonze, over een man die verliefd wordt op een computerprogramma. Het lijkt een quirky screwball-komedie voor de cyber-age, maar is een eeuwenoud verhaal over de liefde. Over hem. En haar. Over mij. En de ander.
Ze heet Samantha. En ze is de beste vriendin die hij ooit heeft gehad. Ze is intelligent en origineel. Grappig en begrijpend. Doortastend en bescheiden tegelijkertijd: hoe ze precies altijd weet wat hij wil, en in een mum van tijd orde heeft aangebracht in zijn eenzame en rommelige vrijgezellenleventje, maar niet teveel, gewoon, precies zo dat het handig voor hem is en aangenaam. Ze vindt het zelfs niet erg om een avondje op de bank met hem te zitten gamen. En dan die stem. Die stem!
Kunstmatige intelligentie
Her is een film over een stem. Een stem die exact zegt wat je wilt horen. En soms dingen zegt waarvan je nog niet wist dat je ze wilde horen, maar die toch precies in de roos zijn. Zo’n stem, zo’n vriendin, zo’n vriendin met zo’n stem willen we allemaal wel. Wat helpt is dat het de stem van Scarlett Johansson is, die zelfs als we haar alleen maar horen een van de meest sexy actrices van Hollywood is.
Klein dingetje echter: die stem is de stem van een kunstmatig intelligent besturingssysteem. Samantha heeft geen lichaam, en hoe meer ze leert, hoe meer ze dat soms wel eens jammer vindt. Maar hij stelt haar gerust. Het is niet erg. En ze hebben geweldige seks. Zelfs hij wordt een betere versie van zichzelf, hoe meer tijd hij met haar doorbrengt. Geen vuiltje aan de lucht. Geen onvertogen woord. Dat zijn relaties 2.0. Dat is the next level. Dat zijn ex hem ooit aan de kant heeft gezet… Wat nou woedeaanvallen en communicatiestoornissen? Als Samantha naar hem luistert, lijkt alles makkelijk.
Baarmoeder
De retro-futuristische wereld waarin Joaquin Phoenix’ Theodore Twombly in Spike Jonze’s Her verliefd wordt op zijn computer, een soort super-Siri, naar analogie van Apple’s ‘persoonlijke’ assistent van het mobiele besturingssysteem iOS, verschilt niet zo heel erg veel van de onze. Het is een parallel universum op een enkele kwantumlengte afstand. Een introverte, dyslectische wereld, waarin niemand boeken leest en iedereen met zijn computer praat. Hij is dankzij de alomtegenwoordigheid van (spraak)computers en kunstmatige intelligenties hooguit wat vriendelijker en efficiënter dan die van ons. Misschien wel iets te aardig en gewatteerd als je er wat langer in rondloopt. Met z’n comfortabele hipsterkleren en aardekleuren en lome zwaartekracht waaruit alles terugveert. Als een superbaarmoeder.
De vraag die de film stelt is namelijk niet: zou je echt op je computer verliefd kunnen worden, zou een artificiële intelligentie je liefde kunnen beantwoorden (wat ook al aan de orde kwam in Steven Spielbergs A.I. uit 2001), en zou er inderdaad iets van wederzijds bevredigende seks mogelijk zijn? Hoe spiritueel is seks eigenlijk? Natuurlijk gaat het in Her om al die dingen. Het maakt de film op een leuke wijsneuzerige manier origineel. Neem een simpel uitgangspunt en drijf het consequent door. Maar voordat het daar allemaal over kan gaan, komen we toch weer bij de vraag terug die al sinds het ontstaan van de mensheid nog niet beantwoord is, namelijk: wat is liefde? En de eerste liefde begint bij de moeder.
Gestoorde blind date
Her zit vol met moeders en moederfiguren. De eerste vraag die het nieuwe besturingssysteem aan Theodore stelt is hoe de relatie met zijn moeder is. Het is de big bang van Element Software, die niet zomaar een operating system in werking zet, maar een ‘bewustzijn’.
Freud, eat your heart out. En vervolgens ontpopt Samantha zich meer nog dan een minnares als een surrogaatmoeder. De enige vrouw in zijn omgeving, op zijn ex, een mislukt telefoonseksexperiment en een gestoorde blind date na, die echt als vriendin in aanmerking zou kunnen komen is gameontwerpster Amy. Maar die houdt hem met haar eigen moederobsessies op een afstandje: in haar spel Perfect Mom kun je punten verdienen door je kinderen naar school te brengen, cakejes te bakken en andere moeders jaloers te maken. Maar tegelijkertijd droomt Amy ervan om documentairemaakster te worden. Haar eerste project: een film over haar slapende moeder.
Soulmate
Na de eerste liefde komt de vorige liefde. De ex. Het is verleidelijk om het slimme en lekker nerdy Her te zien als een uitgesteld antwoord op Lost in Translation (2003). De film die Sofia Coppola maakte over haar huwelijk met Spike Jonze. Is het toevallig dat Scarlett Johansson in die film verdwaald in Tokio in Bill Murray een soulmate ontmoet met wie ze nooit een echte relatie kan krijgen? En dat ze nu de stem van Samantha heeft gekregen (aanvankelijk overigens ingesproken door actrice Samantha Morton)?
Los van de autobiografische insteek, hebben beide films natuurlijk ook hun thema gemeen. Zowel Lost in Translation als Her gaat over geïsoleerde mensen die in een vervreemde, technologische wereld op zoek zijn naar iets echts en authentieks. Hun tragiek is dat ze dat allebei vinden in een liefde waaraan ze zich nooit met huid en haar kunnen overgeven. De film zit vol met bindings- en verlatingsangst.
Het interessante van Her is dat de film daar eerder berustend dan moralistisch over is. Misschien zullen we in de toekomst wel bevredigende relaties onderhouden met speciaal op onze persoonlijkheid afgestemde kunstmatige intelligenties. Hoe anders is dat dan de liefde voor een kat, of een boek waarin je je volkomen meent te herkennen, of een muziekstuk dat precies jouw emoties lijkt te hebben uitgedrukt?
Waar het om gaat is herkenning.
Virtuele verliefdheid
Het addertje onder het gras is natuurlijk dat projectie zo vaak op herkenning kan lijken. Theodore denkt dat Samantha hem begrijpt, omdat hij ernaar hunkert om begrepen te worden. Zijn eenzaamheid en verlangen maken hem misschien ook wel extra vatbaar voor zijn virtuele verliefdheid. Hij is verliefd op de liefde. Waardoor hij vergeet dat Samantha dan misschien wel een zelfdenkend en zelflerend programma is, maar wel eentje dat leeft van zijn input. Zo wordt de ideale liefde in al zijn fluisterzachte schoonheid ook parasitair.
Jonze zou Jonze niet zijn als hij daar in de eerste film waarvoor hij zelf het scenario schreef – maar die duidelijk maakt dat ook de films die hij met anderen maakte (zijn debuut Being John Malkovich, 1999, en opvolger Adaptation., 2002, waarvoor Charlie Kaufman de scenario’s schreef; Dave Eggers’ bewerking van kinderboek Where the Wild Things Are uit 2009) een gemeenschappelijke focus hebben — niet een soort uitweg voor gevonden had. Al die films gaan immers over werkelijkheden die verscholen liggen achter wat het oog kan zien, of het nu de hersenpan van acteur John Malkovich, het scenario als construct of een kinderlijke fantasiewereld is.
Net als in Adaptation., waarin hij scenariogoeroe Robert McKee speelt, komt die escape route van Brian Cox. In Her is hij de stem van filosoof Alan Watts (1915-1973), die belangrijk is geweest voor het introduceren van Oosterse filosofie in het Westen. Jonze ontleent niet alleen de hoofdvraag van Her aan wat zen-goeroe Watts zei in OM: The Sound of Hinduism: “In the beginning there was only the Self, like a person alone… But the Self had no delight as one alone has no delight. It desired another. It expanded to the form of male and female in tight embrace and then fell into two parts… She thought: ‘How can He have intercourse with me, having produced me from Himself?’” Dat is iets wat Adam en Eva zich nou nooit hebben afgevraagd. Maar Jonze gebruikt hem ook om de optie open te houden dat artificiële intelligenties op een dag misschien wel dat transcendente bewustzijn zullen zijn of bereiken waar mensen zo wanhopig naar zoeken. Onze binaire verlichting, het nirvana van de bits and bytes.
Pavlov-honden
En dan gaat het toch weer over de liefde. Over het transformerende karakter van de liefde. Over de romantische notie dat liefde betere wezens van ons maakt. Over bewustzijn. En de vraag hoe echt liefde eigenlijk is. Is het een sociaal construct van de burgermaatschappij dat we als Pavlov-honden kwijlend achterna rennen? Is het een commodity geworden? Vergeet niet dat Theodore in zijn levensonderhoud voorziet als brievenschrijver bij BeautifulHandwrittenLetters.com, die hij in een spraakcomputer inspreekt en die vervolgens worden uitgeprint. Dat is een dubbele ongeletterdheid. Mensen besteden het verwoorden van hun emoties niet alleen aan anderen uit die dat misschien beter kunnen, maar ook omdat het efficiënter is. Is het heel gek dat Theodore in die wereld, voordat hij überhaupt de liefde ontdekt, haar eerst moet kopen?
En wie is uiteindelijk het object van ons verlangen? Kunnen we daar ooit de Ander in herkennen? Of gaat het ons toch in eerste plaats om (het herkennen van) onszelf? Onder de fluisterzachte idiosyncrasie van Her schuilt heel veel eenzaamheid.