Marjane Satrapi over Persepolis
Niet zo'n keurig meisje

Vincent Paronnaud en Marjane Satrapi
Rebels en onaangepast is ze nog steeds, tekenares Marjane Satrapi (1969), die haar jeugd in het Iran van de ayatollahs verstripte in Persepolis, waarvan ze vorig jaar op het Filmfestival Cannes samen met Vincent Paronnaud (alias Winshluss, 1970) de filmversie presenteerde.
De Filmkrant sprak Satrapi over Persepolis in een groepsgesprek en later nog tijdens de uitreiking van de European Film Awards in Berlijn.
De film is tamelijk trouw aan de boeken, stilistisch, maar ook qua plot volgt hij, op een aantal nieuwe scènes na, redelijk trouw de oorspronkelijke verhaallijn. Wat was de grootste uitdaging bij het verfilmen? "De film is niet echt een verfilming, geen adaptatie of verdichting. Het is een andere manier om het verhaal te vertellen. Ik verzet me tegen mensen die zeggen dat film en strip verwante media zijn. Dat strips werken als een storyboard. Dat is extreem krenkend voor de strip. We hebben een nieuw script geschreven. Getekend om precies te zijn, want we kunnen allebei niet met een toetsenbord overweg. We hebben wel geprobeerd om aan de traditionele stijl van de stripanimatie te ontsnappen door bijvoorbeeld gebruik te maken van jump cuts en fades.
"Het grootste obstakel was om mensen te vinden die op de ouderwetse, handmatige manier animaties konden maken. De computer is er pas in het laatste stadium aan te pas gekomen. Filmmaken is een groepsproces. Daar moest ik aan wennen. Ik zit het liefste in m’n eentje een beetje te tekenen. En opeens moest ik van alles overleggen en werd alles een beslissing."
Hoe komt het dat keurig Perzisch meisje besluit om striptekenares te worden en vervolgens haar leven te verstrippen? Was er niet een probleem met de Islam en het afbeelden van mensen? "Nee, nee, nee. In Iran, volgens sjiietisch gebruik, is het wel degelijk mogelijk om mensen te portretteren. In feite is er een enorme traditie op dat gebied. Het zijn de soennieten die een verbod op representatie hebben. In Iran was het zelfs mogelijk om afbeeldingen te maken van de profeet. Toen ik aan de kunstacademie studeerde kregen we ook modeltekenen. We kwamen onder onze hoofddoekjes op school en kregen modeltekenen. Ik kom uit een sterk beeldende, poëtische, metaforische traditie. Ik denk in beelden. Ik zou niet eens iets op een andere manier kunnen vertellen. Dat een Perzisch meisje striptekenares wordt is niet zo vreemd. Ik was alleen niet zo’n keurig meisje."
Persepolis gaat er onder meer over hoe u door uw rebelse natuur op een gegeven moment het Teheran van de ayatollahs moest inruilen voor Wenen. quot;Dat had minder met de ayatollahs te maken dan met mij. Ik kom uit een politiek bewuste familie. Zelf ben ik alleen niet zo’n diplomaat. Ik kom in opstand tegen elke vorm van onderdrukking en fundamentalisme. Persepolis is niet, niet alleen, niet per se, een aanklacht tegen die specifieke vorm van religieuze repressie. De vier boeken en de film zijn nu niet opeens een politiek pamflet omdat het Westen de atoomdreiging van Iran voelt, of omdat de Iraanse regering het nodig heeft gevonden om [ter gelegenheid van de première in Cannes] de film te verwerpen. De gebeurtenissen eindigen in 1994. En toen we drie jaar geleden met de film begonnen, wist ik niet dat Iran nu opeens bovenaan ieders politieke agenda zou staan. In feite stel ik net zozeer het hypocriete Oostenrijk met zijn vreemdelingenhaat aan de kaak. Wenen is exotischer dan Teheran in de film.
"Ik verwerp elke vorm van afhankelijk denken. En elke vorm van moralisme. Ik kan niet zeggen of iets goed is en iets anders niet. Ik snap het als mensen een politieke boodschap in de film willen vinden. Het gaat er ook niet om of ik in politiek geïnteresseerd ben, want zelfs als ik niet in politiek geïnteresseerd zou zijn, was de politiek nog wel geïnteresseerd in mij, want alles wat je doet is politiek. Maar het is allereerst een film over de liefde die ik voor mijn familie voel, over de onbaatzuchtige liefde die ze me hebben gegeven, over tolerantie en niet over ’terroristen’ en ‘de as van het kwaad’. Maar [met sardonische grijns] misschien is het een eye-opener voor mensen die zich nu opeens realiseren dat Iraniërs ook mensen zijn."
Uw humor is bepaald niet mild. "Dat komt omdat ernst de dood in de pot is voor de verbeelding. Ik hou niet van schrijvers en kunstenaars die weten hoe de dingen in elkaar zitten, of zeggen dat te weten. Humor is een teken van zelfrelativering en dus van intelligentie. Daarom hou ik ook niet van dat gedoe met ‘graphic novels’ en ‘strips’, alsof graphic novels de chique variant zijn en strips daarom minderwaardig. Ik hou van strips en ik hou van humor en dat is entertainment. Toen ik Maus van Art Spiegelman had gelezen wist ik wat je met het medium kon. Mijn mond viel open. Maar toen moest het opeens graphic novel gaan heten. Pretentieus. Onze film is ook niet pretentieus, zwart-wit omdat hij zwart-wit is of over politiek gaat. Onzin. Hij gaat over mensen. En daarom wordt hij door mensen begrepen."
Maar u kunt het mensen niet kwalijk nemen dat ze er een handreiking in willen zien om een cultuur of een politiek te begrijpen. "Zolang het een artistieke prestatie waaraan jaren is gewerkt maar niet reduceert tot een onderdeel van een polemiek. Persepolis is universeel omdat er een mens in het centrum van de gebeurtenissen staat. Het gaat er mij om dat we niet kijken naar de verschillen tussen mensen, maar naar wat menselijk is. Mijn film gaat over repressie, maar het gaat er niet om of dat overheidsrepressie is of religieuze repressie, want dat soort repressie is bij het communisme hetzelfde, of de druk die je van je familie of je omgeving kunt voelen.
"Er is een gezegde dat stelt dat ‘als je met de wereld wilt praten, moet je naar een klein dorp gaan’. Dat wil zeggen dat je om de grote dingen te zeggen met de kleine simpele dingen moet beginnen. In Persepolis is dat dat de hoofdpersoon iemand is die niet door haar omgeving wordt begrepen. Dat is hetzelfde of je nu in Iran, Oostenrijk of Frankrijk woont, zoals ik tegenwoordig. De thematiek van Persepolis geldt voor iedereen die zelf denkt, zekerheiden durft te betwijfelen en anderen niet napraat."
Is die universele toon ook het gevolg van het feit dat u door te reizen en uw land te verlaten een afstandelijkere blik heeft gekregen? "Natuurlijk zit ik tussen drie stoelen. Dat is ongemakkelijk. Maar ik heb ook de luxe van drie stoelen. En andere mensen hebben die luxe niet. Toen ik pas begon te tekenen werd ik getypecast. Oh, een vrouw uit Iran… het moest 1001 nacht zijn, ik moest Sheherezade zijn en oh, die arme gevluchte moslimvrouw.
"Als er grenzen zijn, dan liggen die tussen domme mensen en de rest, niet tussen landen, culturen of geloven. Er zijn meer overeenkomsten tussen Bush en de mullah van Bagdad, dan tussen mij en de mullah van Bagdad."