XR: Who Are You?

‘Ik ben jou’ – je kan er een beschrijving in zien van een van de beloften van XR: het ervaren van de wereld door de ogen van een ander. Maar op de Eye-tentoonstelling Who Are You? doet IMU in filosofische zin zelfs meer: het wil je de wereld laten ervaren door de ogen van iederéén. Op weg naar totale immersie.

Acht Nederlandse immersieve werken; acht onderscheidende manieren om met immersie om te gaan. De selectie die het Eye Filmmuseum presenteert onder de titel Who Are You? geeft een goede indruk van de levendigheid en veelzijdigheid van de Nederlandse XR-scene.

De meest opvallende installatie in de ruimte waarin de meeste werken staan opgesteld is een kleine donkergroene tent. Het deed me denken aan een legertentje; volgens de achtergrondinformatie is het geïnspireerd door sjamanistische tradities.

De titel van deze installatie van Juul van der Laan uit 2024, IMU (zegge I am you), lijkt in z’n eentje antwoord te geven op de naam van de tentoonstelling (of vice versa natuurlijk). Het gebruikt geen XR-headset, maar is wel degelijk immersief. Je stapt de behoorlijk lichtdichte tent binnen en gaat op een stoel zitten voor een scherm met een zwakke lichtbron erboven en doet een koptelefoon op. Deze afsluiting van de buitenwereld werkt feitelijk niet heel anders dan het opzetten van zo’n headset. De beelden verschijnen vervolgens alleen recht voor je, op het scherm – maar ook dat is niet heel anders dan bij veel XR.

IMU is een afwijkende, maar passende toevoeging aan het concept ‘immersie’ en duidelijk de sterkste van de drie werken in dit programma die ik nog niet eerder had gezien. Juist vanwege die afwijkende vorm. Dat niet alles daarbij helemaal leek te functioneren als bedoeld is in verhouding minder belangrijk – het werk wordt ook nadrukkelijk gepresenteerd als ‘in ontwikkeling’.

Dus, waar gaat IMU over? Eerst zie je jezelf weerspiegeld in het scherm. Daarna verschijnt een filosoof, Mogobe Ramose van de Universiteit van Pretoria, gespecialiseerd in de Ubuntu-filosofie, die met prikkelende korte zinnen verwijst naar de eenheid van alles en dus de onderlinge verbondenheid van alles en iedereen – en hoe onze grootheidswaan ons bij het besef daarvan in de weg zit. Juist door te accepteren dat je klein bent, niet meer dan een stofje in het universum, creëer je de ruimte om je één te voelen met alles om je heen. Zoiets; Ramose legt het beter uit. Maar met iets andere woorden zou je het zelfs kunnen beschrijven als de gezamenlijke menselijke zoektocht naar ultieme immersie.

Maar: je ziet niet maar één scherm. IMU is letterlijk gelaagd. Er is een ruit vóór het projectiescherm, terwijl dat projectiescherm zelf weer doorzichtig is en een spookachtige schim van zichzelf achterlaat op – denk ik – een glasplaat daarachter. Dit creëert allemaal gelaagde beelden. Zo valt de (wisselende, van de belichting afhankelijke) weerspiegeling van je gezicht soms over het gezicht van Ramose heen – een mooie, eenvoudige verbeelding van de verbondenheid en essentiële eenheid van mensen. Ondertussen is de overheersende sfeer van de ervaring vrij donker, met onvaste, meer of minder abstracte beelden en andere liminale impressies (zoals een deur op een kier) die om, achter en in plaats van Ramose verschijnen. Het zijn beelden die thematisch passen bij wat de filosoof vertelt, zonder wezenlijk af te leiden. Als een soort visuele bedding voor de woorden.

Hetzelfde geldt voor de soundtrack door Kit Wilmans Fegradoe, die de immersie helpt door de gebruiker verder af te sluiten van de buitenwereld en met z’n licht meditatieve, spacey sound thematisch past bij het onderwerp. Het helpt ook bij de focus: het is het soort soundtrack dat ik als achtergrondmuziek zou kunnen opzetten als ik bezig ben met zelfstudie.

Ook het spelen met een deepfake van de gebruiker past voor mij hierbij: dat mijn gezicht veranderde van een weerspiegeling in een gefilmde versie die vervolgens op eigen houtje ging bewegen en vervormen leidde me niet af, hield wel mijn aandacht gevangen en paste thematisch bij het onderwerp.

Die deepfake deed overigens niet per se wat volgens de achtergrondinformatie de bedoeling was: mij confronteren met m’n zelfbeeld, mijn idee van mijn ik. Daarvoor was het niet uncanny genoeg. Omdat de deepfake-bewegingen vooral neerkwamen op vervormingen, werd de afstand tot mijn zelfbeeld te groot om confronterend te zijn; er was ook een moment waarop het leek alsof de deepfake de schaduw onder mijn onderlip interpreteerde als mijn mond – dat ik behoor tot de categorie der baarddragenden speelde misschien een rol.

Ik zag vooral een afbeelding van mijzelf waarmee losjes gespeeld werd: niet afleidend, best geestig en thematisch passend bij het onderwerp. Het werkte misschien niet zoals bedoeld, maar het werkte wel.

En de interactieve installatie werkte vooral – en dit is waar ik het meest enthousiast van werd – als een gefocuste manier om filosofie over te brengen, waarbij beeld, geluid en tekst allemaal samenwerken. Het ene moment snel je nog gehaast door Eye om op tijd te komen, het volgende zit je met bijna totale audiovisuele overgave te luisteren naar de wijze woorden van een vriendelijk glimlachende filosoof. Voor hoeveel andere filosofische focuspunten zou je deze of vergelijkbare opstellingen wel niet kunnen gebruiken? Misschien speelt de nieuwigheid bij mijn enthousiasme een rol, dat kan, maar ik ben nieuwsgierig naar andere inhoudelijke varianten op deze vorm.

Er zijn nog zeven andere werken in de selectie. Nieuw waren voor mij de VR’s Caves (2024) van Alex Raúl, Bats Bronsveld en Charleton Mercelina, die met een voor het medium aangenaam afwijkende kalmte de nadruk legt op de ruimtelijkheid van de geluidservaring, al voelt deze prehistorische koorzang in een grot meer als een proof of concept dan als een voldragen werk; en Post Neons Last Grain of Sand (2022), die juist weer te kalm en abstract reflecteert op het urgente en bijna onbevattelijke probleem dat het zand opraakt; hier was een minder filosofische en meer feitelijke, journalistieke benadering gepaster geweest. Maar afwisselend? Zeker.

En dan zijn er nog de eerder in Filmkrant besproken VR-werken The Miracle Basket (2023) van Abner Preis en The Imaginary Friend (2023) van Steye Hallema en immersieve toppers van IFFR 2025 (Lacuna van Maartje Wegdam en Nienke Huitenga-Broeren), IDFA 2024 (Ancestors van het Smartphone Orchestra met opnieuw voornoemde Hallema) en IFFR 2024 (8 miljard ikken van Nemo Vos, alias Tibor de Jong, en Doris Konings) – die laatste twee gepresenteerd als live ervaringen, waarbij Spinvis de muzikale begeleiding verzorgt bij 8 miljard ikken.

Who Are You? Dutch Extended Reality | 12 t/m 25 april 2025 | Eye Filmmuseum, Amsterdam