IDFA 2024: Steye Hallema over Ancestors

Oog in oog staan met een van je achter-achter-achterkleinkinderen? Samen met andere voorouders naar een plotseling bijna tastbare toekomst kijken? Je afvragen wat we zullen nalaten?

Daar is niet meer voor nodig dan je smartphone, waarmee je bij de start van Ancestors inlogt op een groot geprojecteerde QR-code. Maak dan een selfie en laat je, samen met de andere, verwachtingsvol rondkijkende deelnemers de toekomst invoeren.

Ancestors, de nieuwe Smartphone Orchestra-productie van Steye Hallema, gaat vandaag in première op DocLab, IDFA’s programma voor digitale documentairekunst. Ik mocht al eens een test meemaken en ik kan iedereen verzekeren dat het een heel aparte belevenis is, die begint op je eigen smartphone.

Je maakt een selfie en ontvangt vervolgens een foto van iemand anders. Dat is de partner die je tussen de rest van het publiek moet zien te vinden. Vervolgens laat AI het kind zien dat je samen gaat krijgen. Lijkt het op ons? Zo rol je met opdrachten, oefeningen en ontboezemingen naar telkens nieuwe generaties, steeds verder de toekomst in. Het is speels en serieus tegelijk, een sympathiek en verrassend groepsgebeuren waarbij je ook ervaringen deelt met andere deelnemers. Reden genoeg om de aanstichter ervan te spreken, ook al zijn de vier DocLab-voorstellingen inmiddels uitverkocht.

Steye Hallema is een veelzijdig maker die zich vooral laat gelden in de wereld van de nieuwe digitale vertelvormen. Hij studeerde ArtScience aan Conservatorium en Kunstacademie Den Haag, werkte als muzikant en zag bij het experimentele PIPSlab-theater hoe je computers kan gebruiken om het publiek bij een voorstelling te betrekken. Nu is hij onder meer Creative Director van The Smartphone Orchestra, en sinds kort ook Artist in Residence aan de Filmacademie. “Nieuwe vertelvormen uitvinden, en het publiek daarin een rol geven, dat is de rode draad in mijn werk”, zo vat Hallema het opgewekt samen.

Publieksdeelname
Het resulteert in werk dat doorgaans niet in de gebruikelijke hokjes van film of theater valt. Zo trok hij vorig jaar veel aandacht met de ook in Venetië vertoonde interactieve VR The Imaginary Friend. Op het eerste gezicht heel iets anders dan het groepsgebeuren van Ancestors, maar ook bij The Imaginary Friend is er een actieve rol voor de kijker, of beter gezegd deelnemer aan deze VR-ervaring. Ook al is die in z’n eentje.

Ancestors is een nieuwe productie in het kader van Hallema’s in 2014 gestarte project – Hallema noemt het zelf liever een medium – The Smartphone Orchestra. Een reeks heel diverse ervaringen waarbij het met smartphones gewapende publiek telkens als het ware zelf de voorstelling maakt.

“Het idee voor The Smartphone Orchestra ontstond toen ik in de trein van Utrecht naar Amsterdam zat en ik om mij heen iedereen naar zijn mobiele telefoon zag staren. Ik had toen zelf net een spookhuis gemaakt waarin ik met tien speakers verschillende geluidsbronnen kon sturen, terwijl een vriend een installatie maakte met veertig heliumballonnen met speakers daaronder. Ik ging daarvoor muziek maken en was gegrepen door hoe cool het was muziek over zo veel speakers te verdelen. En toen ik in de trein al die mobiele telefoons zag dacht ik, wacht eens even, daar zit een speaker in, en via internet moeten we in staat zijn die telefoons te synchroniseren.”

Dat werd de eerste Smartphone Orchestra-productie, Music for Smartphones, waarbij de telefoons van het publiek één groot magisch klankveld vormden. “In het begin was The Smartphone Orchestra een muzikaal idee, maar verhalend zijn de mogelijkheden nog groter. Het publiek betrekken, groepservaringen maken, dat zijn we aan het ontwikkelen.”

Gemeenschappelijke voorouders
Het eerste concept van Ancestors ontstond toen Hallema de Finse mediakunstenaar Hanna Haaslahti ontmoette. “Zij heeft heel tof installatiewerk gemaakt, zoals Captured, dat ook in Eye te zien was. Ze vroeg mij om samen iets te verzinnen voor de face merging-techniek, waarbij je met behulp van AI van twee gezichten een nieuw gezicht maakt. Al snel leek het me heel mooi om van het publiek een familie te maken. Tijdens het afgelopen Sundance filmfestival hebben we daar een eerste treatment voor gemaakt. Dat was meer een verhaal zoals je dat vertelt in een film, waarin de face mergings van het publiek meegenomen worden in verschillende toekomstscenario’s. Maar dat hebben we overboord gegooid.”

“Toen het mij iets leek voor het Smartphone Orchestra was zij aanvankelijk heel geïnteresseerd, maar uiteindelijk zijn we ieder onze eigen weg gegaan. Ze belde me op en zei: ‘Jij moet gewoon je Smartphone Orchestra-versie maken, en ik maak een installatie.’ Ik ben heel benieuwd waarmee zij gaat komen.”

“Ik vond het een heel sterk Smartphone-idee. Ik wilde een conversatiestuk maken waarin we het publiek naar de toekomst brengen en onderzoeken in hoeverre je een relatie kan hebben met je achter-achter-achterkleinkind. Dus het is echt een gedachte-experiment waar we het publiek in meenemen.”

Activisme
Iets wat mij sterk is bijgebleven is de ervaring dat je na een paar generaties deel uitmaakt van een heel grote groep gemeenschappelijke voorouders. Daarnaast heeft iedereen dan ook al moeten nadenken over de toekomstige wereld waarin dat door AI gegenereerde achter-achter-achterkleinkind mogelijk leeft. Wat laten we na?

Het zijn twee ideeën die voor Hallema in elkaars verlengde liggen. “Verbinding is iets wat altijd al in het Smartphone Orchestra zit. Het gevoel laten ontstaan binnen het publiek: ik ben gecreëerd door een grote groep mensen, en dat doen wij op onze beurt ook weer. Verbinding is heel belangrijk in dit tijdsgewricht. Daarnaast is er het toekomstvoorspellende, de activistische kant. Daar ben ik me gaandeweg steeds meer bewust van geworden. Ik ben, denk ik, heel erg een idealist. Natuurlijk is Ancestors een teamwerkstuk, en ik spreek natuurlijk nu voor mijzelf, maar ik hoop dat ik ook voor de anderen spreek. Als je het over de toekomst hebt, kom je onherroepelijk uit bij wat wij nu in deze tijd doen en de gevolgen die dat heeft.”

Aan het begin van het gesprek laat Hallema al weten dat er, slechts enkele dagen voor de IDFA-première, nog steeds gesleuteld wordt aan Ancestors. Zo kwam bijvoorbeeld uit de feedback naar voren dat een opzet rond generatie vijf te sturend werd gevonden. Een ander voorbeeld is de ontdekking dat het grootouder-idee zo goed werkt. “Op het moment dat je je eigen kleinkind ontmoet vraagt het script je om het ook over je eigen grootouders te hebben. Dan voel je gewoon de sfeer in de ruimte warm worden. Er ontstaat een soort lieve relaxedheid, ik zie dat iedere keer gebeuren. Dat doet denken aan het grandmother effect dat Roman Krznaric beschrijft in The Good Ancestor, een boek dat ik iedereen kan aanbevelen. Die beschrijft hoe de betrokkenheid van grootouders mensen een evolutionair voordeel heeft bezorgd. Daar ben ik op doorgegaan, en nu krijg je in Ancestors ook de vraag wat jij zou willen doorgeven aan jouw achterkleinkind.”

“Dat sleutelen zullen we ook blijven doen. Nu maken we Ancestors in de context van IDFA DocLab. Daar komen over het algemeen hoogopgeleide en tech-savvy mensen die geïnteresseerd zijn in digital storytelling. Hierna gaat het de wereld in en krijgen we weer andere feedback. Dat is de uitdaging als je het publiek erin betrekt. Het kan iemand met een heel andere culturele achtergrond, of leeftijd of wat dan ook zijn. Het is iedere keer de balans zoeken: hoe zorg ik dat ik zoveel mogelijk mensen meekrijg.”

De wereld in
Na IDFA gaat Ancestors op tour in Amerika. “Een heel andere cultuur, ook al beseffen Nederlanders dat niet altijd omdat we de tv-shows en series zo goed kennen. Maar de echte cultuur is toch heel anders, Nederland is een veel homogener land. Wij hebben ook wel onze gevoeligheden, maar in Amerika zijn die veel heftiger. Zoals met het slavernijverleden, dat daar zo’n grote impact heeft.”

“Wij horen bij elkaar, we zijn één familie, dat is het verhaal dat we moeten blijven vertellen. Maar ik kan me voorstellen dat er een activist is die geen familie van een plantage-eigenaar wil zijn. Dat gaan we zien, geen idee, maar ik blijf erbij dat verbinding maken het belangrijkste is wat wij kunnen doen. Dat zeg ik natuurlijk weer als hoogopgeleide witte man van boven de veertig, ik heb wat dat betreft makkelijker praten.”

“Ik zou ook graag zien dat Ancestors gaat leven buiten het filmfestivalcircuit. Ik ben heel blij dat we zijn uitgenodigd door AGOG in Los Angeles, een fonds dat beheerd wordt door de vrouw van de oprichter van Google. Er zit veel Google-geld in, en ze zoeken naar manieren om technologie in te zetten om mensen te verbinden in plaats van uit elkaar te drijven. Als zo’n bedrijf achter Ancestors gaat staan, dat zou wel heel erg mooi zijn.”

DocLab
Weer even terug naar DocLab, door Hallema geprezen om zijn voortreffelijke keus uit de wereldwijde avant-garde op het gebied van digital storytelling. Daar zijn verschillende werken van kunstenaars die met AI aan de slag gaan. Zelfs de openingsfilm van IDFA, About a Hero, is een AI-experiment. Sluit Ancestors daarbij aan? “Ancestors gebruikt het wel, maar gaat niet over AI. We gebruiken het als een tool, omdat je zo op een hele toffe manier virtuele nakomelingen kan creëren. En nee, AI bemoeit zich niet met het koppelen van de partners. Dat is volstrekt willekeurig, dat is ook een statement.”

Het uitdagende DocLab-thema is dit jaar ‘This Is Not a Simulation’. Hoe past Ancestors daarbij? Want daar wordt toch heel wat gesimuleerd. “Het is natuurlijk goud dat ze telkens zo’n intrigerend thema weten te verzinnen. Het is een beetje zoals een orakel werkt. Je houdt het tegen je eigen werk en kijkt wat er gebeurt. Dat iedereen in Ancestors familie wordt is een simulatie, maar aan de andere kant is iederéén eigenlijk familie. Dus dat past wel bij het thema.” Om daar lachend aan toe te voegen: “Ik moet het ook maar doen met wat zij bedenken.”

De vier voorstellingen van Ancestors op IDFA 2024 zijn uitverkocht. Er is wel zicht op verdere vertoningen in Nederland, maar daar is nu nog niets concreets over te zeggen.