Weg van de popcorn

Spielberg voor en na The Color Purple

The Color Purple

Popcornfilms. Zo noemde Steven Spielberg in een interview zijn films van vóór The Color Purple. Schindler’s List uit 1993 wordt gezien als hét bewijs dat de regisseur meer kon dan alleen escapistische films maken. Maar in feite lag het omslagpunt dus eerder, bij zijn eerste ‘serieuze’ historische film.

Film als missie
The Color Purple is een vrij onderbelichte film in het oeuvre van Spielberg. De verfilming van de Pulitzerprijswinnende brievenroman van Alice Walker over de rol van Afro-Amerikaanse vrouwen in de zuidelijke Verenigde Staten van 1930 werd vooral bekend door de sterrencast aangevoerd door Whoopi Goldberg en talkshowkoningin Oprah Winfrey. De toon die hij in deze film zette klinkt nog steeds door in zijn werk. Dus als we iets willen begrijpen van de historische films die Spielberg sindsdien steeds vaker is gaan maken, loont het de moeite om The Color Purple serieuzer te nemen.

Zeer recent benadrukte Spielberg zelf het belang van The Color Purple in een speech die hij aan Harvard gaf: “Deze film opende mijn ogen voor ervaringen die ik nooit had kunnen verzinnen en die tegelijkertijd maar al te echt waren. Het verhaal zat vol met diepe pijn en diepere waarheden, zoals wanneer Shug Avery zegt: ‘Alles wil geliefd worden’. […] En tijdens het maken van die film realiseerde ik me dat een film ook een missie kon zijn.”

Diepere waarheden en film als missie. Grote woorden. Maar wat is de missie van Spielberg dan, en hoe worden die diepere waarheden door hem in zijn films verwerkt?

Buitenstaander
Voor zijn eerste ‘volwassen’ film koos Spielberg in ieder geval niet voor de makkelijke weg. Naar eigen zeggen wilde hij zichzelf ook uitdagen met iets wat niet een typische Spielberg-film was. De roman van Alice Walker staat vol met controversiële en zware thema’s als incest, misbruik en geweld. Bovendien zijn de hoofdpersonages (zwarte) vrouwen. Kon een blanke mannelijke regisseur wel recht doen aan dit verhaal? Het baarde zowel de schrijfster als Spielberg zelf in eerste instantie zorgen. E.T. the Extra-Terrestrial (1982) was reden om die zorgen opzij te zetten. Voor Walker bewees deze film namelijk dat Spielberg het onderwerp van de ‘buitenstaander’ begreep. Bovendien stelde producent Quincy Jones Spielberg gerust met de volgende woorden: “Did you have to be an alien to direct E.T.?

Hoewel zijn eerdere films zeker toespelingen maakten op donkere thema’s, waren deze nog nooit zo expliciet aanwezig als in The Color Purple. Het hoofdpersonage Celie wordt systematisch mishandeld en misbruikt door eerst haar vader en vervolgens haar man. Spielberg lijkt wat schuchter tegenwicht te willen bieden door het visuele landschap juist heel idyllisch te maken en de camera te richten op uitgestrekte velden vol koren of bloemen en statige witte huizen. De gouden zon toont alles door een romantisch waas. Gone with the Wind is er niks bij.

Die tegenstelling tussen het visuele en thematische aspect van de film wordt ook meteen in de openingsscène duidelijk. De jonge Celie en haar zusje Nettie rennen al zingend en dansend door een zonnig veld vol paarse bloemen. Wanneer ze tevoorschijn komen uit het veld, is duidelijk te zien dat Celie zwanger is. In die schoonheid van het bloemenveld zit een lelijke waarheid verstopt. Als Celie tijdens een andere veelzeggende scène de muur in het huis van haar gewelddadige man schoonmaakt, ontdekt ze dat onder de laag viezigheid een bloemetjesbehang zit. Andersom kan dus ook schoonheid gevonden worden in de duisternis.

Licht en donker
Dit contrast tussen licht en donker, schoonheid en lelijkheid, is zeer kenmerkend voor Spielbergs historische films. Opmerkelijk is dat hij zich aangetrokken lijkt te voelen tot onderwerpen die de slechtste en de lelijkste kanten van de mens laten zien: slavernij, racisme, oorlog, de Holocaust. In films als Holocaustdrama Schindler’s List (1993), slavernijfilm Amistad (1997), Tweede-Wereldoorlogavontuur Saving Private Ryan (1998), waargebeurde politieke thriller Munich (2005) en biopic Lincoln (2012) doseert hij de lelijke kanten van mens en geschiedenis zeer precies. Om zijn films draaglijk te houden voor een groot publiek zoomt Spielberg bij tijd en wijle in op het kleine menselijke verhaal in die grote wereldgeschiedenis. Het visuele tegengewicht komt in de vorm van prachtige landschappen, composities en gebruik van licht en kleur. Een geliefd motief in al die historische films is bijvoorbeeld de symboliek van de zonsondergang.

In de historische films die volgden op The Color Purple richtte Spielberg in eerste instantie zijn blik op de Tweede Wereldoorlog. De eerste hiervan was weer een boekverfilming: Empire of the Sun (1987) naar J.G. Ballards semi-autobiografische roman. Hierin komt een Brits jongetje, Jimmy, gescheiden van zijn ouders terecht in een kamp na de Japanse invasie van Shanghai in december 1941. Het geflopte en grappig bedoelde 1941 (1979) buiten beschouwing gelaten was dit Spielbergs eerste ‘echte’ oorlogsfilm.

Bewust of onbewust lijkt de film vooral te gaan over Spielbergs eigen visie op oorlog. Het jongetje in Empire of the Sun is net als Spielberg in zijn jonge jaren gefascineerd door de oorlog. Die fascinatie begon voor Spielberg zelf al op jonge leeftijd toen zijn vader hem verhalen vertelde over diens ervaringen als radio-operateur van een B-25 bommenwerper in Burma. De geromantiseerde blik op de oorlog wordt voor Jimmy door zijn verschrikkelijke ervaringen gedurende de film voorgoed afgebroken.

Obama
Er is vaak beweerd dat Spielbergs historische films gekleurd zijn door zijn eigen visie, en dan in het bijzonder het onderzoeken van de rol van Amerika in de wereldgeschiedenis. Tegelijkertijd lijkt de keuze voor bepaalde thema’s en gebeurtenissen vaak meer te zeggen over de tijd waarin de film gemaakt wordt dan over de tijd die verfilmd wordt. Spielberg gebruikt het verleden als arena voor bespiegelingen over het heden. Zo was het niet toevallig dat Lincoln uitkwam tijdens de regeringsperiode van president Obama die Spielberg gesteund had tijdens diens verkiezingscampagne.

Door The Color Purple recentelijk zelf te bestempelen als keerpunt in zijn oeuvre, geeft Spielberg eigenlijk aan naar iets groters op zoek te zijn dan naar historische juistheid. Dat is niet per se een politieke missie, eerder een humanistische: hij wil het verhaal van de mensheid draaglijk maken. Films maken als troost. De catharsis vindt hij dan vaak in het visuele: de rol van de natuur, het louterende beeld van een zonsondergang.

Aan het einde van The Color Purple lopen Celie en haar vriendin, de blueszangeres Shug Avery, weer door een veld paarse bloemen. Celie heeft zich na alles wat ze heeft meegemaakt los weten te wrikken van haar onderdrukkende man. Terwijl ze door dat veld vol bloemen loopt vertelt Shug haar: “I think it pisses God off if you walk by the color purple in a field and don’t notice it.” Als er één rode (of paarse) draad is in Spielbergs oeuvre, is het wel dat hij nooit langs een paars veld zal lopen zonder die schoonheid op te merken.