IFFR De verweesde generatie

In nieuwe Nederlandse films is opvallend vaak sprake van een dode of afwezige ouder, kind of geliefde, zoals in Gluckauf, Atlantic., Tussen 10 en 12, Zurich en Silent Ones, waarvan de eerste drie op het IFFR te zien zijn. Kijken we naar een verweesde generatie met een gezagscrisis? En is het eigenlijk wel zo erg om verweesd te zijn?

Door Mariska Graveland

Er wordt wat afgerouwd in de Nederlandse film. Als de moeder niet dood is, is ze wel depressief en eigenlijk dus ook afwezig. Vooral in kinderfilms wemelt het van de vader- of moederloze kinderen (Het leven volgens Nino, Kauwboy, Midden in de winternacht, Mees Kees) of manisch-depressieve moeders (Knetter). Geen fictie zonder frictie.
Maar ook in andere films van jonge Nederlandse makers is een afwezige ouder, kind of geliefde aanleiding voor een duik in het rouwproces, zoals in Zurich, Gluckauf, Atlantic., Tussen 10 en 12 en Silent Ones. Zangeres Wende Snijders gaat diep in Zurich, waarin een jonge vrouw haar echtgenoot verliest. In Atlantic. heeft de oceaan de moeder van een eenzame surfer opgeslokt, en in Silent Ones belandt een rouwende vrouw in een schemerzone tussen leven en dood.
Waarom is die rouw zo alom aanwezig? Dit zijn regisseurs die opgroeiden met Scandinavische jeugdfilms en zo al vroeg in hun leven met realistisch leed werden geconfronteerd. De films die ze nu als volwassenen maken zou je met wat goede wil kunnen zien als een portret van een verweesde generatie, een beetje zoals Fight Club dat ooit in optima forma was. Er is al veel geschreven over de gezagscrisis waar twintigers en dertigers nu de tol voor moeten betalen, omdat de nadruk op zelfontplooiing, mondigheid en autonomie ook betekent dat er niemand meer is om te zeggen wat ze moeten doen. Vaders zouden het moeilijk vinden om zich een nieuwe rol aan te meten die hun mannelijkheid ook weer niet al te veel ondermijnt. Moeders drukken hun kinderen op het hart dat ze vooral moeten doen wat ze leuk vinden. Maar wat als je dat ‘leuke’ niet zo snel vindt? Dan zal het vast helemaal aan jezelf liggen. Want hé, er is je toch verteld dat je je eigen leven kunt kneden?

Atlantic.

Maar een kind zou al wat eerder in zijn leven met verlies en tegenslag moeten leren omgaan. Niet pas als het uit huis gaat wonen. Je kunt beter al in je jeugd met verlies en verdriet oefenen, door steeds een klein beetje meer afscheid van je ouders te nemen. Dan leer je dat het niet het einde van de wereld is als je verdriet voelt over een afscheid. Voor kinderen die tegenwoordig zo moeilijk afstand van het ouderlijk huis of hun tienerliefdes kunnen nemen, wordt het tijd om zich los te maken van hun ouders. Anders dreigt het Aanmodderfakker-complex en blijf je juist te lang ontheemd rondlopen, omdat je te plotseling bent weggerukt van de ouderlijke sturing — of die invloed nou goed of slecht is. In de Vlaamse roman Kom hier dat ik u kus is dat losmakingsproces mooi beschreven. Pas aan het eind kan de vrouw, in de dertig inmiddels, de moed bijeenrapen om tegen haar ouders en vriend in te gaan.
Zo bezien zijn al die films met afwezige ouders een soort tip voor de kijker: klamp je niet vast aan je ouders maar kom in opstand, of doe dat stilletjes, word een beetje verweesd zodat je jezelf kunt losmaken en niet met allerlei verstikkende elastieken en gerafelde draden aan je ouders verbonden blijft.

Olifant
Op grotere schaal betekent dit dat een samenleving zich niet moet blindstaren op een grotere rol voor gezagsdragers, maar dat mensen hun eigen boontjes moeten kunnen doppen, ook al is dat idee voor velen een brug te ver. Ook op de rechterflank, waar het tegenstrijdige idee heerst dat de verweesde samenleving van Fortuyn het grootste probleem is, terwijl een autonoom individu toch juist zonder ouderlijk gezag en toezicht van bovenaf zou moeten kunnen. Blijkbaar wordt ervan uitgegaan dat mensen niet zo autonoom zijn als we zouden willen, en aan de hand moeten worden genomen.
Het verweesde gevoel dat zovelen tegenwoordig hebben, lijkt meer voort te komen uit een gebrek aan visie, het ontbreken van een groter, opbouwend idee over hoe te leven en hoe een samenleving kan worden ingericht. Dit kan het broodnodige tegenwicht bieden aan gelegenheidspreventie en andere inperkingen van de menselijke driften die schijnbaar nodig zijn om te voorkomen dat de hel losbreekt. "Visie is als de olifant die het uitzicht belemmert", volgens Mark Rutte.

Zurich

In de Nederlandse film betekent dat gebrek aan visie dat er vaak vooral op individueel leed wordt ingezoomd, om de identificatie voor de kijker zo makkelijk mogelijk te maken. Zelden waagt men de sprong naar een omvattender maatschappelijk, sociologisch of filosofisch idee van de mens. Wat zou het verfrissend zijn als het realismedogma eens overboord wordt gegooid, en een voorbeeld wordt genomen aan een film als Stray Dogs van Tsai Ming-liang: als daar een mens huilt, huilt hij niet voor zichzelf maar voor de hele mensheid. Die tragedie zit veel dieper, en maakt daarom ook veel meer indruk. Dit huilen zal pas overgaan als alles tot stilstand komt.
Gluckauf, Tussen 10 en 12 en Atlantic. zijn toevallig allemaal gebaseerd op persoonlijke ervaringen van de filmmakers, waarbij Atlantic. en Gluckauf wel de stap maken naar een groter idee over de mens. In Tussen 10 en 12 van Peter Hoogendoorn krijgt een gezin één voor één van politiemensen te horen dat hun dochter en zus dodelijk verongelukt is. Het verhaal is terug te voeren op een vergelijkbare gebeurtenis uit Hoogendoorns jeugd. Ook eerder werk van zijn hand, zoals Wes, was autobiografisch, en in zijn nieuwe film houdt hij het uiteindelijk vooral klein en realistisch.
Gluckauf, naar een scenario van romanschrijver Gustaaf Peek, speelt zich af in de Zuid-Limburgse streek waar regisseur Remy van Heugten zelf is opgegroeid, in een achterstandsbuurt — een vruchtbare bodem voor harde fictie. In zijn film is de moeder compleet afwezig in het leven van de zoon, een jongen die hoogstpersoonlijk de schuld van zijn half-criminele vader op zich neemt, als een soort erfzonde of genetische determinatie. De zoon moet goedmaken wat zijn vader verkeerd heeft gedaan, maar hij heeft dat verkeerde ook weer van zijn vader geleerd. Was hij maar wat meer verweesd, dan zou hij uit die wurggreep van ouder en kind kunnen ontsnappen.

Genezen
Jan-Willem van Ewijk verwerkte een traumatische ervaring uit zijn jeugd in Atlantic., een film over een Marokkaanse surfer die in zijn eentje via de Atlantische Oceaan naar Europa wil surfen, de oceaan waarin zijn moeder ooit verdronk. Van Ewijk zelf is als vierjarige heel erg ziek geweest en lag op sterven. Van Ewijk: "In die tijd mocht mijn moeder maar een uur per dag op bezoek komen. Haar afwezigheid heeft een enorme indruk op me gemaakt, ik voel dat verlangen en verdriet nog steeds. Dat gevoel is in een andere vorm teruggekomen in mijn films Nu en Atlantic. Ik moest veel te vroeg in mijn leven de afwezigheid van mijn moeder ervaren. Twee jaar daarvoor hadden mijn ouders ook al hun andere kind verloren. In mijn volgende film hoop ik nog dichter bij het echte verhaal te komen, maar dat is moeilijk. Je bent altijd bang dat mensen zeggen: daar heb je hem weer, wanneer komt hij een keer over dat jeugdtrauma heen. Een beetje reflectie en afstand is wel goed." Zoals Stefan Hertmans al schreef in Oorlog en terpentijn: je moet eerst genezen van het authentieke verhaal, het loslaten, om het op jouw manier terug te vinden.

Tussen 10 en 12

Van Ewijk heeft het gevoel van verweesdheid veel te vroeg en met veel te grote slokken binnengekregen. Dat hij nu jaren later zo’n persoonlijk verhaal in een andere vorm weet te gieten, en dan ook nog recht doet aan zijn eigen gevoel van toen, is een knappe balanceeract. "In The Hollywood Reporter werd de film omschreven als ‘shallow and devoid of meaning’, daar moest ik wel om lachen want voor mij is hij juist overvol van betekenis." De film is opgedragen aan zijn moeder, die overleed op de dag dat de montage van de film op slot ging. Het leven eindigt, de film begint.
Door de afwezigheid van een ouder, een autoriteit, een geliefde word je teruggeworpen op jezelf. Daar alleen kun je misschien je eigen voogd worden, die zichzelf met milde blik bekijkt en erop vertrouwt dat hij het alleen wel aankan.

Het IFFR vertoont Tussen 10 en 12, Gluckauf en Atlantic. | Zurich gaat op het Filmfestival van Berlijn in première.