European Discovery 2018 – Prix FIPRESCI

Op één na zijn de hoofdpersonen van de zes genomineerden voor de prijs voor beste debuutfilm bij de European Film Awards 2018 vrouwelijk. Ongetwijfeld een reflectie van de veranderende maatschappelijke positie van de vrouw: steeds meer breken vrouwen uit de aan hen toebedeelde rollen. Wat de meeste genomineerde films in deze categorie lijken te zeggen is dat daarmee de nog steeds bestaande belemmeringen wellicht des te pijnlijker gaan wringen.

De European Film Awards zullen dit jaar voor de 31ste keer uitgereikt worden. De European Film Academy, die in 1988 werd opgericht met als doel de Europese filmcultuur te promoten, schijnt hiermee een licht op gevestigde makers en nieuw talent. In deze laatste categorie vallen de genomineerden voor de European Discovery 2018 – Prix FIPRESCI, de prijs voor de beste debuutfilm.

Vertegenwoordigers van FIPRESCI, de internationale federatie voor filmcritici, droegen zes films voor. Alles zes de films zetten hun (overwegend vrouwelijke) hoofdpersonen vast in een hokje – soms zelfs fysiek, middels de gekozen kadrering. Zo grijpen ze niet alleen die personages maar ook de kijker steeds meer naar de keel.

Benauwd
In Dene wos guet geit (Those Who Are Fine) zet de Zwitserse regisseur Cyril Schäublin de kijker vast in vervreemdende kaders. Waar kijken we precies naar? Dit is niet het Zwitserland dat we kennen, maar meer een dystopie. Waarin mensen alleen nog maar gesprekken hebben over internetproviders en wifi-wachtwoorden.

Zo ook Alice (Sarah Stauffer), die overdag via de telefoon internetabonnementen verkoopt en ’s avonds de daarmee verkregen persoonsinformatie inzet om ouderen op te lichten. Schäublin zet de jonge tech-savvy bevolking af tegen de digibeet-oudjes en laat de camera niet één keer bewegen, zodat alles wordt bezien vanuit het net te wijde perspectief van een surveillancecamera. Voor zowel jong als oud is klaarblijkelijk geen toekomst meer in deze maatschappij verstoken van échte interactie.

Aan interactie geen gebrek in de Georgische Oscar-inzending Sashishi deda (Scary Mother) van Ana Urushadze. Maar des te benauwender is de film. Manana (gespeeld door een onverschrokken Nata Murvanidze), schrijft een boek en krijgt daar ogenschijnlijk alle ruimte voor van haar gezin. Al moet dat boek dan wel een beetje behoorlijk zijn, en dient zij zich wel een beetje vrouwelijk te kleden. Gesteund door de opdringerige kantoorboekhandelaar van tegenover (“Je bent een genie!”) verzakt Manana tot ongenoegen van haar liefhebbende maar veroordelende echtgenoot (“Zorg eens voor jezelf. Hier is geld, ga maar een mooie strakke bloes kopen.”) steeds meer in haar obsessieve creatieve proces.

Als haar boek veel overlap lijkt te vertonen met haar echte leven, en bovendien veel expliciete en perverse scènes bevat, gaat het van kwaad tot erger. Koortsachtig op zoek naar een einde voor haar verhaal, verhuist Manana zelfs naar een roodverlichte kamer een achterkamer van de kantoorboekhandel, waar de realiteit haar lijkt te ontglippen. De vervreemdende, maar ook intrigerende vertelling van Sashishi deda hint richting het einde steeds meer naar het creatieve proces van regisseur Urushadze zelf. Is een vrouw die kiest voor haar kunst – en niet voor haar gezin – een monster?

Benauwder
En wat gebeurt er met een vrouw die keer op keer voor haar gezin blijft kiezen? In het intens realistische Egy nap (One Day) van Zsófia Szilágyi uit Hongarije, dat in première ging tijdens de Semaine de la Critique in Cannes, zien we grofweg 36 uur uit het leven van Anna (fantastisch gespeeld door Zsófia Szamosi). Terwijl haar huwelijk met Szabolcs (kunstenaar Leó Füredi in zijn acteerdebuut) langzaam en pijnlijk uit elkaar valt doordat hij een affaire heeft, jongleert zij de geldproblemen, alle school- en naschoolse activiteiten van de drie kinderen en de dagelijkse klusjes.

Het is een marathon zonder eind, waarbij je als kijker bijna niet kan geloven dat Anna steeds maar door blijft gaan. Zelfs als de kinderen jengelen en ziek worden, zelfs als haar man de hele nacht wegblijft, zelfs als haar uren op werk gekort worden, zelfs als, zelfs als… Niets wordt overdreven, Anna wordt geen monster maar ook geen martelaar. Ze is gewoon een van de vele moeders die dit elke dag doen. Pijnlijk en daarom ongetwijfeld voor vele kijkers bijna verstikkend in zijn herkenbaarheid.

Diezelfde benauwdheid maar dan anders zien we in het Deense Den skyldige (The Guilty) van Gustav Möller (samen met Emil Nygaard Albertsen ook genomineerd voor beste scenario). Opvallend voor een film die zich praktisch in één ruimte afspeelt. De tot irritatie toe verveelde politieagent Asger Holm (Jakob Cedergren, ook genomineerd als beste acteur en dus de enige mannelijke hoofdpersoon in dit rijtje) is weinig neutraal voor een telefonist bij een alarmcentrale – de meeste mensen die bellen vindt hij maar dom. Maar als hij het telefoontje van een ontvoerde vrouw beantwoordt, begint een race tegen de klok: zonder het kantoor van de alarmcentrale te verlaten en gewapend met alleen een telefoon, zal hij de vrouw en haar ontvoerder moeten vinden.

Langzaam begrijpen we samen met Holm dat zijn eigen vooroordelen hem pijnlijk parten spelen. Geen geringe prestatie, om de kijker bijna anderhalf uur te boeien met een man die telefoongesprekken voert. Den skyldige hield menig kijker al aan zijn stoel genageld: de film won audience awards op zowel Sundance als het IFFR en draait al vier (!) maanden in Nederlandse filmtheaters.

Bevrijd
Soms beneemt een film de kijker om andere redenen de adem. Bijvoorbeeld omdat we ademloos kijken naar een fantastisch personage als Lara (Victor Polster) in Lukas Dhonts Girl. Een gedreven transgender ballerina, volop in transitie om haar lichaam te laten kloppen met hoe ze zich van binnen voelt – als een meisje. Anders dan vele films met een transgender hoofdpersoon gaat Girl niet over acceptatie (Lara’s directe omgeving heeft geen moeite met wie ze is), maar over de psychologische en fysieke hoepels waar je doorheen moet springen om simpelweg jezelf te kunnen zijn. Wat lastig is in een maatschappij vol rigide hokjes.

Dat merk je ook in de reacties op de film: na de première van Girl in Cannes, waar de film uiteindelijk de Camera d’Or voor beste debuutfilm en de Queer Palm won en Polster de Un Certain Regard juryprijs voor beste performance kreeg, ontstond een golf van kritiek op het feit dat Lara gespeeld wordt door de mannelijke Polster en niet door een transgender acteur. Hoe begrijpelijk deze kritiek ook is – bijna nooit worden transgender personages gespeeld door daadwerkelijke transgender acteurs – het doet niets af aan de geweldige prestatie die Polster levert. Terecht is Polster daarom ook genomineerd in de categorie beste acteur en Girl in de categorie beste film. De film is als Nederlandse coproductie een van slechts twee Nederlandse bijdragen aan de EFA nominaties van 2018, naast de korte documentaire Meryem van Reber Dosky.

En dan is er ook nog Touch Me Not. Een film die zo dichtbij komt dat je haar adem kan voelen. In een persoonlijk onderzoek gaan filmmaker Adina Pintilie en haar personages Laura (Laura Benson), Christian (Christian Bayerlein) en Tomas (Tómas Lemarquis) op zoek naar wat intimiteit is en hoe we die kunnen vinden zonder onszelf te verliezen. Expliciet, soms verwarrend, maar altijd oprecht begeeft Touch Me Not zich in het gebied tussen fictie en documentaire. En daarmee wordt de ervaring van deze film ongelooflijk echt en persoonlijk voor niet alleen de filmmaker en personages, maar ook de toeschouwer.

Geconfronteerd met hun (en onze) grenzen en angsten, werken ze toe naar acceptatie, naar bevrijding. De film werd al gelauwerd tijdens de Berlinale 2018 met de prijs voor beste debuutfilm en de Gouden Beer voor beste film. Touch Me Not leidt ons misschien wel naar de logische conclusie van de nominaties in deze categorie van de EFA: als we eerlijk zijn tegen onszelf kunnen we de ons opgelegde hokjes en grenzen doorbreken en zijn we vrij om te zijn wie we willen zijn.

Onverwachte grenzen
De meer dan 3.500 leden van de EFA bepalen de uiteindelijke winnaar die op 15 december bekend gemaakt zal worden tijdens de dertigste European Film Awards Ceremonie in Sevilla. Opvallend is dat in de dertig keer dat de European Discovery Award – Prix FIPRESCI werd uitgereikt, deze nog maar drie keer werd toegekend aan een film geregisseerd door een vrouw, waarvan één keer alsnog gedeeld: in 1993 won Sally Potter met Orlando, in 2015 Deniz Gamze Ergüven voor Mustang, en in 1994 deelde Agnès Merlet (Le fils du requin) de prijs met János Szász (Woyzeck). Overigens ging de EFA Award voor beste film zelfs nog maar één keer naar een film geregisseerd door een vrouw, toen in 2016 Maren Ade’s Toni Erdmann won. Slechts eenmaal eerder werden zoveel films gemaakt door vrouwelijke regisseurs genomineerd in deze categorie. Wie weet zal ook deze in 2018 ongelooflijke grens dit jaar weer eens doorbroken worden.

Touch Me Not en Girl zijn momenteel te zien in de bioscoop. Den skyldige is verkrijgbaar op dvd. Egy nap wordt naar verwachting in 2019 in Nederland uitgebracht. Voor Sashishi deda en Dene woes guet geit is vooralsnog geen Nederlandse release gepland.