Beeldbestormers: Seksisme in de Nederlandse beeldcultuur #2

Deel twee van de serie Beeldbestormers in Het Ketelhuis, over hoe films onze blik op mannen en vrouwen vormen en hoe dat verband houdt met hoe we met elkaar omgaan, ook in de Nederlandse filmwereld. Dit keer staat het belang van schoonheid centraal. Wat blijkt? Mannen zijn okay zoals ze zijn. Vrouwen voor verbetering vatbaar.

Toen scenarist/regisseur Zainab Goelaman thuiskwam van een castingdag voor haar kortfilm Snor, was ze ontluisterd en in tranen. Alle meisjes tussen de zeven en tien jaar die ze die dag had gesproken, bleken bekend met de ervaring die Goelaman in die film wilde verwerken: hoe ze zich er een generatie eerder, als negenjarig meisje, door een pesterij bewust van werd gemaakt dat haar verschijning niet beantwoorde aan het schoonheidsideaal.

“Je hebt een snor”, had een jongen gezegd. Daarna zag de jonge Goelaman, van Hindoestaanse komaf, overal de blanke, blonde vrouwen op reclameposters en in films. “Ik deed niet mee in de samenleving. Films als Grease of Pretty Woman? Daar kon ik niks mee. Ik had meer met de boze dino’s achter de hekken in Jurassic Park.”

De kras op de ziel die de wetenschap met zich meebrengt dat je niet aan de schoonheidsnorm voldoet, wordt door meer vrouwen in de zaal herkend. Het is zondagmiddag 7 januari in Het Ketelhuis. Goelaman wisselt na de vertoning van Snor van gedachten met kunstcritica Joyce Roodnat en make-up-artiest Trudy Buren over schoonheid in films. Het is de tweede aflevering van de maandelijkse serie Beeldbestormers, gewijd aan seksisme in onze filmcultuur.

Roodnat reageert: “Heel veel vrouwen hebben dat moment gehad, dat ze zich ervan bewust worden hoe hun waarde door schoonheid wordt bepaald.” Zelf had ze dat ook en ze weet nog precies wanneer. “Het pijnlijke van je dat realiseren is dat het nooit meer goed komt. Ook niet als je wèl aan de norm voldoet. Ik had ooit een bril nodig, maar de reacties daarop hebben er zo ingehakt dat ik sindsdien lenzen draag.”

‘Cinda-fucking-rella!’
Nee, dan de Italiaanse filmdiva Sophia Loren, over wie de aartsbisschop van Genua (de oordelende man) zei dat de Katholieke kerk weliswaar tegen het clonen van mensen was, maar dat er voor haar toch wel een uitzondering zou kunnen worden gemaakt. Roodnat: “Dat schoonheid de munteenheid is in het leven van vrouwen is natuurlijk al sinds Helena en de Oude Grieken het geval, maar de norm wordt nu door de popcultuur en films bepaald.”

Om een beeld te krijgen van wat films ons daarover zoal (kunnen) vertellen, staat er een blokje met korte films op het menu. De eerste daarvan is het schertsende collage-essay Makeover Movie van de Amerikaanse Sue Ding (2022). Fragmenten uit de op tienermeisjes gerichte make-overfilms waarmee ze opgroeide, worden daarin door Ding en haar inmiddels volwassen vriendinnen van kritisch commentaar voorzien. Van My Fair Lady tot Mean Girls, The Devil Wears Prada, The Princess Diaries, Bridget Jones’s Diary, Miss Congeniality, Clueless, Never Been Kissed tot The House Bunny en Catwoman.

En natuurlijk Cinderella (“Cinda-fucking-rella!”). Want Assepoester en Sneeuwwitje met haar spiegeltje-spiegeltje zijn de twee terugkerende oersprookjes waarin de gewenste transformatie van de onconventionele, onaangepaste vrouw tot prinses is geworteld. Opdat zij goedkeuring vindt in de ogen van ‘de’ prins, die regelmatig een oudere, (invloed)rijke man is.

Maar voor het zover is, dient de jongedame in kwestie te worden gefixt, gepolijst, haar uiterlijk opnieuw uitgevonden. Weg met de bril (symbool voor boeken, intelligentie), het lichaamshaar (iew!), onhandelbare krullen (verholen racisme) en voedsel (op selderijstengels na). Dan een nieuwe outfit (shop en gij zult gelukkig zijn) die opvallend vaak de vrije bewegingsruimte van de draagster beperkt. Denk penceeljurk, stilettohakken en ingewikkeld haar, naast een respectabele laag make-up. Na een operatie-scène met hordes personeel voor lichamelijke correcties volgt de heropvoedingscursus, waarin aan de manier van lopen, zitten, staan en praten wordt gewerkt. Of nou ja, dat laatste is geen must, als je maar leuk bent om naar te kijken. Of zoals Roodnat dat mechanisme samenvat: “Tais-toi et soyez sympas!”, stil zijn en lief doen.

Maar pas op, als het eenmaal is gelukt – tataaaah, de reveal, waarna de prinses naar het bal mag – is het ook niet goed. Als de bloedmooie prinses te machtig dreigt te worden, moet ze klein worden gehouden: wie te zeer op haar schoonheid vaart dreigt te worden versleten voor dom of slet.

Valse oplossing
De steevast als een komedie verpakte, ongenadige boodschap van de make-over movie wordt zo volgens een vast stramien uitgevent: de vrouw die vóór de make-over nog wordt gepest, kan na de make-over rekenen op acceptatie. “Je past in de wereld als je de regels volgt van het systeem met haar gecorrigeerde vrouwbeeld. Meisjes met immigrantenroots? Queers? Tomboys? Daarvoor is geen plek in dit wereldbeeld, dat is gestoeld op blanke overheersing en kapitalisme. De make-over biedt een valse individuele oplossing voor een systematisch probleem.” Dat is de conclusie van Ding en haar vriendinnen in Makeover Movie.

Okay, het is weliswaar heel Amerikaans, klinkt het daarna in Het Ketelhuis, maar deze Hollywood-films worden ook hier veel bekeken, net als make-overs op Instagram. In een patriarchale samenleving komt dat er al snel op neer dat mannen okay zijn zoals ze zijn, terwijl vrouwen voor verbetering vatbaar zijn. Roodnat: “Niks mis met schoonheid, als iedereen maar mee mag doen. Om Truman Capote aan te halen: Mooi zijn is mooi dóen.” Maar daar wringt de schoen.

Roodnat over de dubbele standaard voor mannen en vrouwen in films: “Een vrouwelijke filmster moet mooi zijn. Een mannelijke filmster màg mooi zijn, maar dat hoeft niet.” Zo kwam ze op filmsite IMDB ‘ene Quelcho’ tegen die over Kati Outinen in Drifting Clouds oordeelde: ‘Ze is misschien niet de mooiste vrouw in Europa, máár…’ Roodnat: “Hoezo wordt deze geweldige actrice op haar voorkomen beoordeeld?” Iemand in de zaal merkt op dat kinderen de boodschap al vroeg meekrijgen: “Meisjes worden vaker op hun uiterlijk gecomplimenteerd, jongens krijgen complimenten voor wat ze dóen.”

Goelaman: “Als experiment complimenteer ik mannen wel eens op hun uiterlijk en vrouwen op hun innerlijk. Daardoor ontstaan soms heel ongemakkelijke, grappige situaties.”

En dan de vereiste eeuwige jeugd voor vrouwen op het witte doek. Roodnat: “Ouder worden is een belediging voor de man die naar ze kijkt.” En dus verdwijnen oudere actrices van het scherm, in bijrollen, of worden ze gereduceerd tot een stem, zoals Julie Andrews in Bridgerton. De Amerikaanse comedienne Amy Schumer draaide het om en liet een stel actrices in een sketch (te zien op YouTube) hun last fuckable day vieren. “Wie vertelt mannen wanneer hun last fuckable day is?”, vraagt ze daarin aan de feestende veteranes. Die vinden dat een dijenkletser: “Schatje, mannen hebben niet zo’n dag.”

Étuitje of koffer?
Make-up-artiest Trudy Buren, die bekend staat om haar voorkeur voor een naturel verschijning van mannen en vrouwen in films, schetst wat er nodig is om acteurs en actrices voor te bereiden op een draaidag.

Voor een man? Buren houdt een etuitje omhoog. “Crême tegen een droge huid, wat camouflage, foundation en haarlak. Klaar in tien à vijftien minuten.”

Een naturel-look voor een vrouw? Buren grijpt naar een metaalkleurige koffer. “Touche éclat voor onder de ogen, zonnebrand, iets dekkender make-up, anti-rood, rouges, poeders, oogschaduws, lippenstiften, nagelmanicuur, nagellak remover, smintjes en een batterij penselen. Klaar in dertig minuten.”

Waar het verschil ‘m in zit? Ingewikkeld verhaal. Meestal wordt in overleg met de regisseur en acteur bepaald wat er nodig is voor een film. Buren merkt over de band genomen dat mannelijke regisseurs meer mooie vrouwen in beeld willen hebben. “Dat betekent dan vaak ook meer make-up, ja. Vrouwelijke regisseurs, zoals Mijke de Jong met wie ik regelmatig werk, kijken meer naar karakter.” Komt bij: “Mannen komen bij mij binnen met ‘Ik hoef zeker niks. Ik ben wel goed zo.’ Dat hoor ik een vrouw nooit zeggen.”

Goelaman: “Waarom moeten mensen op een bepaalde manier zijn voor film? Waarom mogen ze niet gewoon zijn zoals ze zijn?” Gespreksleider Floortje Smit vraagt hoe ze dat eigenlijk bij haar Snor-film heeft aangepakt. Goelaman: “We hebben het besproken en besloten de kids niet op te maken. Ook de ‘snor’ hebben we niet aangezet; het is gewoon een beetje donker donshaar dat wat zichtbaarder is dan blond.”

Niet klassiek mooi
Roodnat memoreert dat journalist Clairy Polak weigerde make-up te dragen op tv, maar de strijd verloor. “Een vrouw zonder make-up op tv is niet toegestaan. Beeldmakers hebben dus geen vertrouwen in enkel het kunnen van vrouwen: die moeten opgeverfd.”

Uitzonderingen op de rimpelloze norm voor vrouwen noemt Roodnat overigens ook, zoals de wedergeboorte van Judi Dench als sexy oude vrouw in acht James Bond-films sinds GoldenEye (1995). Of kostuumdrama The Gilded Age, met oudere vrouwen in de hoofdrol. En dan de 45-jarige Sandra Hüller, die afgelopen jaar schitterde in twee Cannes-competitiefilms die tot de top van de jaaroogst worden gerekend: Gouden Palm-winnaar Anatomy of a Fall en Grand Prize-winnaar The Zone of Interest (vanaf 1 februari in Nederland te zien). Roodnat: “Een geweldige actrice, en helemaal niet klassiek mooi.” Maar wacht even, doet ze het nu zelf niet ook?

Het gebeurt wel vaker deze avond. Dat impliciete aannames die het ene moment worden blootgelegd en verworpen een paar zinnen later toch weer opduiken: vrouwen met veel make-up zijn dom. Er oud uitzien is lelijk. Zo hardnekkig is het dus.

Gespreksleider Smit: “Maar Emma Thompson dan, een oudere vrouw die naakt voor de spiegel staat in Good Luck to You, Leo Grande: kennelijk is er toch een doelgroep voor?” – “Nee joh,” reageert acteur en medeorganisator Jacqueline Blom vanaf de eerst rij: “Dat is een revolutie. Een unicum!” De uitzondering die de regel bevestigt? Blom: “Het kàn een kantelpunt zijn…”

Een actrice in de zaal voegt nog toe: “Ik lees in treatments bij vrouwenrollen vaak al in de tweede regel iets over hun uiterlijk: ‘niet typisch knap, maar wel leuk om te zien.’ Hoe vaak lees je dat bij mannen? Ik zit al tien jaar in het vak, maar pas sinds een jaar of twee, sinds de discussie erover is gestart, valt het me op hoe ingebakken het zit. Ik zeg er nu ook iets van, maar niet iedereen kan zich dat permitteren. Bevriende actrices die worstelen om rond te komen zijn minder geneigd zich daar kritisch over uit te laten. Ook schrijvers zouden zich hier bewuster van moeten zijn.”

Reactie vanuit de zaal: “Dat geldt voor iedereen!”

---

Op 8 maart is de documentaire Brainwashed: Sex-Camera-Power van Nina Menkes te zien in het Ketelhuis. De volgende Beeldbestormers in Het Ketelhuis is op 3 maart.