Thuiskijken – 26 september 2013

The Pervert’s Guide to Ideology
Eten uit de vuilnisbak

In The Pervert’s Guide to Ideology wil Slavoj Žižek ons een andere bril aanmeten en ons met behulp van de cinema bevrijden van onze ideologische illusies. Desnoods met harde hand.

Door Martijn Meijer

Slavoj Žižek, het hyperactieve ‘denkbeest’ uit Ljubljana, heeft iets met afval en uitwerpselen. Al in het succesvolle The Pervert’s Guide to Cinema (Sophie Fiennes, 2006) bleek de filosoof met een voorliefde voor psychoanalytische interpretaties geïnteresseerd in afvoerputjes en toiletpotten en wat daarin verdwijnt. ‘Waste’ staat volgens Žižek voor het irrationele ‘exces’ dat zich niet in de symbolische orde laat dwingen — de symbolische orde die zowel het subject als de maatschappij bepaalt. Volgens hem is het goed om juist te kijken naar wat we niet willen zien, want daaruit kunnen we diepe waarheden over onszelf leren.
De opvolger van die eerste documentaire, The Pervert’s Guide to Ideology (2012), begint met een scène uit They Live, een sciencefictionfilm uit 1988. Twee vrienden staan in een steegje ruzie te maken. “Zet die bril op of ik laat je eten uit die vuilnisbak!” In het volgende shot zien we Žižek in hetzelfde decor staan, naast een vuilcontainer. “Ik eet al uit deze vuilnisbak,” zegt hij, “de vuilnisbak genaamd ideologie. Door de kracht van de ideologie heb ik niet door wat ik eet.”
In één klap zijn we in het Žižekiaanse universum beland, waar cinematografische verbeelding en theoretische reflectie op een eigenzinnige manier verbonden worden. De hoofdpersoon van They Live, John Nada, heeft een speciale bril gevonden waarmee hij dwars door alle façades heen kan kijken; op reclameborden ziet hij de achterliggende boodschap staan (‘Koop, consumeer, gehoorzaam’) en als hij naar een dollarbiljet kijkt, ziet hij de woorden ‘Dit is je God’. Žižek grijpt dit gegeven aan om uit te leggen hoe wij ons in het Westen normaal gesproken niet bewust zijn van de alomtegenwoordige kapitalistische ideologie. Hij merkt op dat de ideologische blik zo vanzelfsprekend is en ons zo veel plezier geeft, dat we een bril nodig hebben om de werkelijkheid te kunnen zien. Sterker nog, we moeten onszelf met geweld dwingen om uit het ideologische kader te stappen. Daarom weigert de vriend van John Nada de bril op te doen: hij wil geen afscheid nemen van de schijnwereld waarin hij leeft. Hij draait pas bij als Nada hem een paar klappen heeft gegeven. Žižeks commentaar: “Je moet gedwongen worden vrij te zijn. Vrijheid doet pijn.”
Deze openingsscène maakt duidelijk wat Žižek van plan is: ons een andere bril opzetten zodat we door de ideologische laag heen kunnen kijken die de werkelijkheid aan het zicht onttrekt. Om zijn betoog te illustreren, maakt hij vooral gebruik van fragmenten uit klassieke films, van The Sound of Music tot The Dark Knight. Zoals hij dat ook al deed in The Pervert’s Guide to Cinema verschijnt hij steeds op bijzondere filmlocaties, zoals in de ‘melkbar’ uit A Clockwork Orange en in het vliegtuig van Hitler uit Triumph des Willens. Het lijkt tegenstrijdig dat Žižek fictie gebruikt om ons van ideologische illusies te bevrijden. Hij heeft echter het idee dat in de ideologische verhalen die films vertellen een diepere laag verbogen zit: als we goed kijken, zien we op het doek de verlangens en angsten verbeeld die we normaal gesproken onderdrukken. Ook dit is een manifestatie van het ‘exces’ (of ’the Real’, zoals Lacan het noemde) dat buiten de symbolische orde valt.
The Pervert’s Guide to Ideology is boeiend wanneer Žižek ons met zijn manische manier van praten weet mee te voeren in een briljante analyse of wanneer hij een verrassend nieuw licht werpt op een bekend filmfragment. Bijvoorbeeld als hij het heeft over de dubbelzinnige mythe van de eeuwige liefde in Hollywoodfilms en ter illustratie de scène laat zien in Titanic waarin Kate Winslet zegt dat ze Leonardo DiCaprio (die dood is) nooit zal laten gaan, terwijl ze hem dieper het water in duwt. Maar helaas is Žižek vaak niet goed te volgen als hij associatief van het ene naar het andere onderwerp springt en zich verliest in filosofische abstracties. Ook het slot van de documentaire is erg vaag en laat de kijker achter met de vraag of het nu wel of niet mogelijk is om je te bevrijden van ideologie.
Veel toegankelijker is de documentaire Žižek! (2005) van Astra Taylor. Daarin zien we Žižek thuis in zijn appartement, waar hij een afbeelding van Stalin aan de muur heeft hangen om ongewenste bezoekers af te schrikken. Interessant is ook hoe hij zich tot zijn fans verhoudt, die hem na zijn lezingen lastigvallen met vragen en handtekeningen van hem willen: “I hate it. I think people are evil.” Žižek wil niet geliefd zijn, hij wil de mensheid doen ontwaken uit de ideologische droom. Toch kan hij het niet laten om zijn betoog met grappen te doorspekken, want zoals hij zelf toegeeft: zolang het publiek geboeid is, merken ze niet dat er achter zijn façade niemand aanwezig is.

Impakt Festival (30 oktober-3 november, Utrecht) organiseert als vooruitblik op hun programma ‘Capitalism Catch-22’ een Nederlandse toer van The Pervert’s Guide to Ideology | Zie impakt.nl

The Pervert’s Guide to Ideology |  | Engeland, 2012 | Regie Sophie Fiennes | Op import-dvd, Channel 4 Dvd (regio 2)

Import

De beste films die deze maand internationaal op dvd en blu-ray verschijnen, samengesteld door Boudisque (Vredenburg 31, Utrecht, boudisque.nl)

Creepshow | Deze horror-anthologie van schrijver Stephen King en regisseur George Romero grijpt terug op de gothische strips van E.C. Comics uit de jaren vijftig en werd tien jaar later de inspiratie voor de jaarlijks terugkerende ‘Treehouse of Horror’-afleveringen van The Simpons. dvd/blu-ray combo, regio B/2 | Second Sight

The Stranger | De enige film van Orson Welles die bij de oorspronkelijke release winstgevend was, en (dus?) de minst favoriete van de regisseur zelf, maar er valt veel te genieten in dit post-WOII-drama, een van de eerste Amerikaanse fictiefilms die het oorlogsdrama onder ogen probeerde te zien. blu-ray, regio A | Kino Classics

The Uninvited | Dit invloedrijke spookhuisverhaal uit 1944 was een van de eerste Hollywoodfilms die bovenaardse krachten serieus nam. Een favoriet van Guillermo del Toro, en Steven Spielberg smokkelde een verwijzing naar de film binnen in het door hem geschreven en geproduceerde Poltergeist. dvd of blu-ray, regio 1/A | Criterion

Red River | Klassieke western, een variant op Mutiny om the Bounty maar dan met cowboys en koeien. Heel veel koeien. Over de acteerprestaties die regisseur Howard Hawks uit John Wayne wist te trekken, schijnt collega John Ford te hebben gezegd: “I never knew the big son of a bitch could act.” blu-ray, regio B | Eureka/Masters of Cinema

Rossellini Starring Bergman | Drie films die Roberto Rossellini maakte met Ingrid Bergman: Stromboli, Europe ’51 en Journey to Italy. Destijds overschaduwd door berichten over de affaire en het uiteindelijke huwelijk tussen regisseur en actrice, maar uitgegroeid tot onmiskenbare klassiekers. dvd of blu-ray, regio 1/A | Criterion

Gasland
Brandend water

Wie zijn illusies over schaliegaswinning grondig onderuit gehaald wil zien worden, doet er goed aan Josh Fox’ Gasland (2010) en/of de recent in Amerika uitgezonden opvolger Gasland Part II te bekijken: gepassioneerde, steekhoudende argumenten tegen de omstreden techniek.

Wanneer Josh Fox wordt benaderd door een oliebedrijf om voor zo’n 100.000 dollar de winningsrechten voor zijn grondgebied te verkopen, wordt hij bijna tegen wil en dank onderzoeker naar de effecten van schalie-gaswinning. Zijn huis in Pennsylvania staat op een van de uitlopers van het Marcellus Shale, een gigantische ondergrondse rotsformatie en een van de grootste (potentiële) bronnen voor schaliegas in de Verenigde Staten. Al snel stuit Fox op mensen door heel Amerika die de invloeden van schalie-gaswinning dagelijks ondervinden: hun waterbronnen zijn ernstig vervuild. Bij sommigen is het grondwater zozeer aangetast door de chemicaliën die bij schaliegaswinning de bodem in gepompt worden, dat het letterlijk in brand vliegt. Ze kunnen hun kraanwater aansteken. Waar de olie- en gasindustrie getuige de documentaire voorál bedreven in zijn geraakt in de afgelopen decennia, is het ontkennen van betrokkenheid bij de resulterende gezondheidsproblemen, het afkopen of intimideren van slachtoffers, en het onder de mat vegen van elk bewijs van nalatig handelen.
De opvolger gaat, zoals sequels dat geneigd zijn te doen, een stapje verder en een stapje groter, maar geeft vooral een nieuw overzicht van hoe de boel er in de afgelopen drie jaar alleen maar slechter op werd. Een analist legt in de nieuwe film de vinger op de zere plek: tegenwoordig zijn het geen derdewereldslachtoffers die door Amerikaanse corporaties worden uitgebuit, maar de blanke Amerikaanse middenklasse zelf.
Ja, Fox geeft een eenzijdig beeld van de zaak, al doet hij wel degelijk (verwoede en vergeefse) pogingen om de betrokken bedrijven aan het woord te laten — in deze sequenties zijn echo’s van Michael Moore’s propagandistische documentaires het duidelijkst zichtbaar. Maar elders toont de als documentairemaker debuterend theaterregisseur zich in het Gasland-tweeluik een vaardig editor, een ironisch (zij het wat lijzig) commentator en een artistiek cameraman met een goed oog voor de natuurlijke schoonheid van ruraal Amerika — en hoe die te grabbel wordt gegooid.

Joost Broeren

Gasland |  | Verenigde Staten, 2010 | Regie Josh Fox | Op import-dvd, regio 1 (Docurama)

Gasland part II |  | Verenigde Staten, 2013 | Regie Josh Fox | Nog niet verkrijgbaar

Notre jour viendra
Bijt van je af

Twee mannen effenen met geweld de weg naar de vrijheid, en naar het be­­loofde land voor roodharigen: Ierland.

De toevallige ontmoeting tussen Rémy en Patrick is voor veel van de personages in Notre jour viendra een voorval met uiterst ongelukkige gevolgen. Voor Rémy, pispaal van de klas, het voetbalteam en het vaderloze gezin waaruit hij komt, is de gestoorde psychiater Patrick echter een verlosser. Patrick vertelt hem dat hij lijdt aan het ‘submissive syndrome’ doordat hij is opgegroeid “tussen te veel vrouwen, die nooit naar hem luisteren”. Het wordt tijd dat hij leert van zich af te slaan. Nu leer je dat in de nabijheid van Patrick snel genoeg, want hij laat geen gelegenheid voorbijgaan om mensen te provoceren.
Patrick zal hem leren man te zijn. En wat heeft een man daarvoor nodig? Een pak, een wapen, een rode Ferrari en een echte vrouw. En schijt natuurlijk, aan alles en iedereen. “Stoort mijn haar je? Dan laat ik het groeien. Neem je aanstoot aan mijn gedrag? Dan zal ik het opschroeven.” Confrontatie is voor Patrick pure zelfverwezenlijking.
Dat Romain Gavras — inderdaad, zoon van Costa-Gavras — een fascinatie voor agressie koestert, blijkt wel uit de video’s die hij maakte voor onder anderen Justice, M.I.A. en Jay Z & Kanye West. In een clip uit 2010 voor M.I.A.’s single Born Free, waarin een razzia onder roodharigen eindigt in een bloedige slachtpartij, staat de titel van zijn speelfilmdebuut (in het Engels) op een muur gespoten: ‘Our Day Will Come’.
De boosheid van Patrick en Rémy heeft inderdaad iets te maken met roodharigheid, al lijkt het bijna pathetisch dat ze zich als roodharig identificeren: in Rémy’s donkere haar valt hooguit een rode gloed te onderscheiden en ja, op Patricks grijzende hoofd schemert mogelijk wat rossig blond door. Zelfs hun roodharigheid zou je zomaar over het hoofd kunnen zien, en misschien maakt dat hen wel nog bozer. Maar dat is zoeken naar betekenis in een film die daar juist niet om draait. Waar het Gavras in Notre jour viendra wel om te doen is, is een duister gevoel voor schoonheid en humor van de zwartste soort. Verlaten parkeerterreinen, uitgestorven straten, grauwe industrieterreinen en troosteloze havens vormen het decor voor zinloos geouwehoer en oeverloos geweld. Verontrustend, en op sommige momenten adembenemend.

Sasja Koetsier

Notre jour viendra |  | Frankrijk, 2010 | Regie Romain Gavras | 90 minuten | op dvd en blu-ray | De Filmfreak

Releases

Een elftal hoogtepunten uit het aanbod voor thuis­kijkers in oktober, beschikbaar op dvd, blu-ray of video on demand.

Los amantes pasajeros | Pedro Almodóvar is terug bij het campy melodrama van zijn eerste films. Want wat doe je als je vliegtuig dreigt neer te storten? Iedereen in de economy class verdoven met spierverslappers en in de business class een lekkere orgie houden. Ziedaar Almodóvars creatieve antwoord in barre tijden. dvd en blu-ray | A-Film

Oh Boy | In deze slacker-komedie groeien de vergeefse pogingen om een kop koffie te bemachtigen uit tot symbool voor alles wat twin­­tiger Nick ontbeert: een idee waar hij met zijn leven naartoe wil. Een soort Coffee and Cigarettes in alledaags Berlijn, geschoten in mooi zwart-wit en met jazzy soundtrack. DVd | Homescreen

Elefante blanco | Regisseur Pablo Trapero leverde in 1999 met Mundo grúa het startschot van een nieuwe vitale Argentijnse cinema. Met Elefante blanco is hij zeven films verder. Duidelijk is dat de vader van de nieuwe Argentijnse cinema niet meer de man is van het minimalisme, maar zijn sociale hart is hij niet kwijtgeraakt. dvd | O’Brother

Kapringen | Dit bloedstollende kapingsverhaal, opgenomen in Afrikaanse wateren met een bemanning die enkele maanden eerder écht een kaping meemaakte, springt doeltreffend heen en weer tussen de Somalische kapers, de Deense bemanning in het ruim van het schip en de hostage negotiators. dvd en blu-ray | A-Film

Trishna | In zijn derde Thomas Hardy-verfilming (na Jude en The Claim) verplaatst Michael Winterbottom het verhaal van Tess of the d’Urbervilles naar hedendaags India voor een extreem maar ook wat academisch drama over een zoete romance die steeds meer om vernedering gaat draaien. dvd en blu-ray | A-Film