BLUE (Derek Jarman)

Op zondag 20 februari overleed Derek Jarman. Blue is zijn testament. Jarman was homo en aidspatient, beide goed voor stigmatisering. Wie naar Blue kijkt ziet zich in geen enkel vooroordeel bevestigd. Geen cliché wordt bewaarheid of ontkracht. Gedurende 76 minuten kijkt men namelijk naar een helder blauw vlak. "How are we perceived, if we are perceived at all? If the doors of Perception were cleansed then everything should be seen as it is." Jarmans vooruitzicht op de dood heeft in Blue een wonderlijk zuivere vorm gekregen.

Het blauw van Blue is een hemels, lucide blauw. Het is de kleur van de dood ("I have no friends now who are not dead or dying. Like a blue frost it caught them"), van verlossing, van geluk en van liefde. Het verwijst ook naar het aangetaste gezichtsvermogen van Jarman, een gevolg van de behandelingen die hij onderging om de symptomen van aids te bestrijden. Blue is darkness made visible.
De onveranderende blauwe projectie op het doek geeft de toeschouwer het gevoel die ervaring van blindheid te delen. Door de intensiteit van de kleur en de duur van de projectie, maar ook door de geluidsband. Die geeft namelijk niet alleen muziek en de stem van de verteller weer, maar ook geluiden van de straat, het ruisen van de zee, regen, voetstappen en het geklik van de camera wanneer er in het ziekenhuis opnamen van het netvlies gemaakt worden. Blue flashes in my eye.

Illusie
Onvermijdelijk rijst de vraag of dit wel een film is, er gebeurt immers niets en er beweegt zelfs niets. Tegelijkertijd is dit misschien wel meer film dan elke andere. Blue toont een beeld dat identificatie mogelijk maakt, afdwingt zelfs, een beeld bovendien dat zoveel ‘magie’ in zich heeft dat elke inmenging van buiten onverdraaglijk is. Bij geen andere film werd ik zo opgeschrikt door een onzorgvuldige overgang tussen twee spoelen, wat een moment wit licht opleverde. Ondertiteling van deze film is ondenkbaar, krassen of spetters afschuwelijk. Wat is een schilderij van Yves Klein nog als hij ergens een kloddertje witte verf gemorst zou hebben? Zo beschouwd is Blue het toppunt van illusie en daardoor misschien niet eens zo controversieel als hij lijkt.
Blue is een mengeling van herinneringen aan Jarmans voorbije liefdes, vrijages op het strand, aan vrienden, aan zijn jeugd, van soms gedetailleerde informatie over zijn ziekteproces, van alledaagse waarnemingen, van reflecties over de dood en verlies van het gezichtsvermogen. Het taalgebruik dreigt hier en daar wat op te zwellen, maar dat wordt dan direkt weer goedgemaakt door de realiteitszin waarmee Jarman zijn ziekte benadert, de momenten van zwarte humor en de soms koele, registrerende observatie van zichzelf en de gebeurtenissen om hem heen. Ondanks het zeer persoonlijke ervan, zijn het onderwerpen die het individuele overstijgen. Natuurlijk gaat Blue over aids, maar het gaat vooral over de dood, en dus over leven. Misschien dat ook daarom elke visualisering van de ziekte ontbreekt.
Blue sluit voor mijn gevoel nauw aan bij The garden, uit 1990. The garden was Jarmans meest persoonlijke film tot dan toe, en zowel thematisch als qua vorm sterk verwant aan Blue. Sinds hij een aantal jaren geleden ondekte besmet te zijn met het HIV-virus heeft de regisseur zich teruggetrokken in een huis aan de verlaten kust van Kent. Zijn tuin en het strand vormen het decor voor een reeks associatieve droombeelden, waarin de naderende dood en de homoseksuele liefde overheersende motieven zijn. Aan het begin van de film zien we Jarman in slapend aan zijn schrijftafel zitten, wat de suggestie wekt dat de beelden die volgen zijn eigen dromen en nachtmerries zijn. De voorgedragen teksten lopen vaak niet synchroon met het beeld, maar vormen een betekenislaag op zichzelf en zijn qua sfeer vergelijkbaar met sommige passages uit Blue. "I walk in this garden, holding the hands of dead friends. Old age came quickly for my frosted generation."

Stigmatisering
In The garden wordt door middel van bijbelse symboliek het lijden van de homoseksueel en zijn plaats in de samenleving uitgebeeld. In Blue gebeurt dat in de tekst, maar natuurlijk vooral door het blauwe vlak, door de afwezigheid van elke verbeelding van aids of homoseksualiteit. Want ondanks de vooroordelen en de stempels die homo’s en aidspatienten opgedrukt krijgen, wordt de hele problematiek in feite in de marge gedrongen of ontkend. Die merkwaardige combinatie van ontkenning en stigmatisering komt mooi tot uitdrukking in een opgepikt krantebericht: "One district said they had no queers in their community, but you might try district x — they have a theatre."
The garden is zo rijk aan beelden en aan kleur, met zulke zorgvuldig geënsceneerde taferelen vol symboliek, dat het monochrome beeld van Blue in het licht van deze film des te ongemakkelijker wordt. Maar voor Jarman is het blauw kennelijk ook een soort verlossing. "In the pandemonium of image, I present you with the universal Blue. Blue an open door to soul, an infinite possibility becoming tangible."

Petra van der Ree