The Navigators

Negentiende-eeuwse toestanden waren het gevolg van de privatisering van de Engelse spoorwegen, toont Ken Loach overtuigend aan in zijn nieuwste film The Navigators. De Filmkrant sprak hem op het Filmfestival Venetië: “Vaste arbeidskrachten worden ingeruild voor dagloners. Mensen worden concurrenten in plaats van kameraden.”

Ken Loach, de pijnlijk scherpe observator van sociale en sociologische misstanden, is ouderwets op dreef in zijn nieuwste film The Navigators, waarin hij een groepje spoorwegarbeiders in Zuid-Yorkshire volgt tijdens de privatisering van de Engelse spoorwegen. De stijl en toon van zijn film doen denken aan Riff raff (1991), waarin hij in een documentaire-achtige stijl en met veel humor Londense bouwvakkers portretteerde. Zijn communistische ideologie ruilde hij in voor een moderne vorm van maatschappijkritiek, met veel sympathie voor de antiglobalistische protestbeweging, zo bleek tijdens het Filmfestival Venetië waar de film in première ging.

“De eerste spoorwegarbeiders werden ‘navigators’ genoemd”, verduidelijkt Loach in Venetië de titel tegen een drietal journalisten. “Na de privatisering zie je dat de werkomstandigheden van de huidige spoorwegarbeiders meer en meer op die van hun negentiende-eeuwse collega’s beginnen te lijken. Vaste arbeidskrachten worden ingeruild voor dagloners. Mensen worden concurrenten in plaats van kameraden. Het ultieme wapen van de working class was altijd de staking, maar door het stelselmatige ondermijnen van gevoelens van solidariteit en loyaliteit in de jaren tachtig voelen mensen zich niet verantwoordelijk voor elkaar.”

Ondanks deze besliste taal wil Loach zichzelf niet als pessimist omschrijven: “Om een onsuccesvol voetbalteam te volgen [My Name is Joe, 1998] moet je wel een optimistische aard hebben!”

Asbesticide
The Navigators is gebaseerd op de ervaringen van scenarist Rob Dawber, die zeventien jaar voor de spoorwegen werkte en na zijn ontslag zijn belevenissen op schrift stelde. In dezelfde periode dat de financiering van de film rond kwam, werd bij hem asbesticide gediagnostiseerd en nog voor de voltooiing van The Navigators overleed hij op 44-jarige leeftijd. “Omdat The Navigators over zo’n politiek urgent probleem gaat, besloten we de film samen met televisiekanaal Channel Four te produceren. Dat garandeerde ons in één keer een zo groot mogelijk publiek”, vertelt Loach. “Meestal heb ik veel problemen om mijn films in Engelse filmhuizen gedistribueerd te krijgen.”

“Het is belangrijk om de desastreuze gevolgen van de privatisering zo snel mogelijk op de politieke agenda te krijgen”, gaat hij verder. “Privatisering vernietigt de sociale structuur van de maatschappij. De overheid, of die nu links of rechts georiënteerd is, steunt de grote bedrijven. Margaret Thatcher is begonnen de macht van de vakbonden in te perken, omdat ze goedkope arbeidskrachten nodig had om de crisis van de jaren tachtig te boven te komen. Vervolgens zie je dat de verzwakte vakbonden geen spankracht meer hadden om tegen de privatisering in opstand te komen. Tony Blair volgt met zijn derde weg nog steeds een Thatcher-beleid. Dus wie gaat nu de politieke leemte opvullen? Met deze film hopen we een nieuwe politieke beweging te inspireren. Je ziet dat er een nieuwe politieke agenda aan het ontstaan is, bijvoorbeeld bij de antiglobaliseringsbeweging. Dat moet zich alleen nog in stemgedrag vertalen.”

Makkers
Dat Loach’ politieke stellingname zo’n urgent aanvoelende film opleverde is volgens hem te danken aan het feit dat hij de film met een mix van acteurs, amateurs en plaatselijke stand-up comedians draaide. Een week van te voren stuurde hij ze allemaal op cursus bij de spoorwegen en wie die met goed gevolg aflegde kon blijven. “Dat creëerde een eenheid in de groep die anders veel repetitietijd had gekost. Nu begonnen ze echt als makkers en is het des te pijnlijker om te zien dat ze aan het einde van de film er allemaal alleen voor staan.”

Langzaam onttakelt Loach het groepsgevoel: “Eerst zie je mensen die samen aan het werk zijn, en hoe belangrijk dat werk voor hun gevoel van eigenwaarde en sociale functioneren is. Als je dat verliest, verlies je ook de netwerken van kameraadschap. Ze verliezen meer dan alleen hun loon. Pas op dat moment vond ik de privélevens van de mannen interessant worden voor de film, omdat ik daar kon laten zien hoe belangrijk werk voor je sociale omstandigheden is.”

Er werd veel geïmproviseerd op de set: “Er was wel een script, maar door de film in de volgorde van de gebeurtenissen te draaien, ontrolden de gebeurtenissen zich vanzelf en hoefden we niet al te veel na te denken over karakterontwikkeling en continuïteit. De acteurs hebben nooit het hele script gezien. Alleen de pagina’s die ze de volgende dag moesten doen.”

“Het voordeel van deze manier van werken”, vervolgt Loach, “is dat je de lol en de levendigheid van het filmmaken in stand houdt. En daarmee de authenticiteit. Emoties als schrik en verrassing zijn zelfs voor ervaren acteurs moeilijk te spelen. Door ze niet de kans te geven daar al te lang over na te denken, houd je hun reacties fris en authentiek.”

“Het had niet bij deze karakters gepast om ze aan het einde de barricaden te laten beklimmen. Daarvoor zijn ze te murw geslagen. Als de film afgelopen is, ligt de verantwoordelijkheid bij de toeschouwer.”