The Mill & the Cross

Rutger Hauer speelt Pieter Bruegel de Oude in The Mill & the Cross, een uniek filmkunstwerk over een schilder die het leven schildert en een schilderij dat tot leven komt.

Waar is hij eigenlijk? De hoofdpersoon van ‘De kruisdraging’? Hij is natuurlijk de sjofele Christusfiguur die in het midden van het schilderij dat Pieter Bruegel de Oude in 1564 schilderde, onder de last van zijn kruis door zijn benen is gezakt. Midden tussen het gewoel en gewemel. Midden tussen de mensen. Midden in de wereld die zo chaotisch om hem heen spint en danst en duizelt dat we hem bijna niet zien.
Maar is hij wel de hoofdpersoon? Of is dat de marskramer, of de vrouw met het kalf in de mand, of de Spaanse ruiter met zijn zweep, of de dief of de pater, of misschien wel de molenaar van die kleine molen die helemaal bovenop die vreemde monolithische rots is gebouwd?
Of is de hoofdpersoon Bruegel zelf, de schilder die het allemaal gezien en bedacht heeft, en die in ieder geval de hoofdpersoon is van de film The Mill & the Cross van de Poolse regisseur Lech Majewski (1953)? Majewski weefde een bijzonder meerlagig filmisch wandtapijt waarop de personages van Bruegels schilderij tot leven komen en weer in de achtergrond verdwijnen.

Boom des doods
‘De kruisdraging’ is een van de meest filmische werken van Bruegel. De Vlaamse kunsthistoricus Harold van de Perre vergelijkt het in zijn boek Bruegel. Ziener voor alle tijden (2007) met een van de massascènes uit Andrei Tarkovski’s film over iconenschilder Andrei Roebljev (1971).
Het idee dat Bruegel als een filmmaker de mensenmassa die op het schilderij te zien is heeft gecast en geregisseerd, spreekt ook uit The Mill & the Cross. De film reconstrueert op een heel bijzondere manier de wordingsgeschiedenis van het schilderij. Het toont Bruegel schetsend in een landschap dat half schilderij en half echte wereld is, omringd door zijn personages. Maar het toont ook de levens van die karakters buiten de randen van het schilderij, in de coulissen van een wereld tussen kunst en werkelijkheid. We zien de houthakkers aan het werk in het bos, we zien de marskramer aan komen lopen tussen de heuvels, we zien de stad Antwerpen waar Bruegel woonde maar die uitkijkt op de rots met de molen die hij voor zijn schilderij bedacht. Wie zien hoe hij leeft in een wereld die hij gefantaseerd heeft, waarin iedereen net zoals op een filmset zijn rol heeft. We zien hoe echte mensen types worden. We zien zijn beschermheer Nicolaes Jonghelinck mopperen op de Spanjaarden, en we zien Bruegel wijzen met zijn gehandschoende vinger: "Hier, kijkt, hier bij de boom des doods komen wij te staan."
Zo wordt het schilderij in de film tegelijkertijd gedeconstrueerd en gecreëerd.

Kijkdozen
Het is verleidelijk om je af te vragen hoe The Mill & the Cross er in 3D zou hebben uitgezien. Maar de manier waarop de film nu kijkdozen bouwt met geschilderde en echte mensen, achtergronddoeken en -projecties, heeft precies de goede materiële meerlagigheid die past bij die van een schilderij, waarop laag na laag is aangebracht en diepte wordt gecreëerd door perspectief.
The Mill & the Cross laat je nooit vergeten dat het vooral een visueel en een virtueel spektakel wil zijn. Op het moment dat Bruegel en Jonghelinck teksten moeten overbrengen over de betekenis en de politieke achtergronden van het schilderij, wordt het op een andere manier plat. Was er geen andere oplossing om de informatie die nu in de gelukkig spaarzame dialogen is gelegd op een minder didactische manier over te dragen? Overbodig is het namelijk niet om te weten dat Bruegel zijn Palestina in de denkbeeldige heuvels van Brabant schilderde. En dat hij met de rode rokken van zijn Spaanse ruiters wilde aangeven dat zijn Christus werd gekruisigd in een land waar dagelijks Protestanten aan de galg werden gehangen. En dat om de grote gebeurtenissen heen altijd de levens van de kleine luiden cirkelen. Maar The Mill & the Cross werkt het best op die momenten als hij zwijgt en vol verwondering de geheime levens achter de wereld van het schilderij tot leven laat komen. Op die momenten lijkt de film wel een betoverde droom, waarin je in een schilderij kunt verdwijnen, op dezelfde manier waarop dat in het werk van Bruegel zelf kan.

Dana Linssen

Vermeer
Johannes Vermeer (1632-1675) en zijn muze Griet werden vereeuwigd in Girl with the Pearl Earring (2003) met Colin Firth en Scarlett Johansson in de hoofdrollen, en de making of van het schilderij Het meisje met de parel (1665-1667).

Van Gogh
Ook Vincent van Gogh (1853-1890) kan bogen op vele filmlevens. De meest beroemde is waarschijnlijk Lust for Life (Vincente Minnelli, 1956), met Kirk Douglas als Van Gogh en Anthony Quinn als Paul Gauguin. Vincent & Theo (Robert Altman, 1990) focust op de relatie tussen de schilder en zijn broer gespeeld door Tim Roth en Paul Rhys. De brieven die Vincent aan zijn broer schreef, staan dan weer centraal in Vincent (1987) van Paul Cox, die aan de hand van die getuigenissen op zoek ging naar de locaties waar Van Gogh schilderde en schreef.

Lust for Life

En die wolken…
Bestaat er zoiets als het Hollands Licht? Dat was de vraag die Maarten en Pieter-Rim de Kroon zich stelden in hun gelijknamige documentaire uit 2003. Een poëtische speurtocht naar het licht van Van Goyen en de wolken van Ruisdael.