The Double (Richard Ayoade)

Deze maand komen er met Enemy en The Double twee films over dubbelgangers in de bioscopen. En je weet het: waar die dubbel­ganger ook vandaan komt, uit je ziel, de spiegel, of de film, hij heeft zelden iets goeds in de zin. Het eerste deel van een tweeluik.

Door Dana Linssen

Natuurlijk is het toeval. Maar toepasselijk is het wel, dat er deze maand twee films in Nederland uitkomen die over dubbelgangers gaan, die op een bepaalde manier ook weer elkaars spiegelbeeld zijn. Voor Enemy baseerde Canadees Denis Villeneuve zich op De man in duplo (2003), van de Portugese schrijver José Saramago. Voor The Double greep Richard Ayoade terug op Fjodor Dostojevski’s novelle De dubbelganger (1846), een van de moderne oerversies van het genre. De details verschillen, maar in dubbelgangerverhalen draait alles in de plot natuurlijk om de ontmoeting met die ander, die ook hetzelfde is. Vaak is de dubbelganger een metafoor voor een getroebleerde geest. Maar van een ontmoeting met zijn spiegelbeeld zou ook een gewoon mens al goed gek worden.
De grootste troef van deze beide nieuwe films: Hollywoodsterren die de hoofdrol spelen. In Enemy neemt Jake Gyllenhaal het tegen z’n alter ego op, in The Double ontmoet Jesse Eisenberg (The Social Network) zíjn schaduw. In het interview dat de Filmkrant met The Double-regisseur Richard Ayoade maakte spreekt hij over het kunstmatige karakter van film, onder andere omdat er altijd acteurs in meespelen die men nog uit andere films kent. Maar in het geval van Enemy en The Double lijkt het wel cruciaal dat Gyllenhaal eerder in films speelde over schizofrenie (Donnie Darko) en tijdreizen (Source Code), want beide motieven kunnen als verklaring dienen voor wat zijn personage mee- en doormaakt. En het feit dat Eisenbergs Simon James zijn dubbelganger ontmoet op het moment dat hij zijn identiteitskaart is kwijtgeraakt is niet alleen een vorm van hogere ironie gezien Eisenbergs eerdere rol als Facebook-privacyslurper Mark Zuckerberg, maar geeft ook hier een richting waarin we de film kunnen interpreteren.
Niet helemaal onbelangrijk in dit licht: Gyllenhaals Adam ontdekt zijn dubbelganger Anthony op een videoband van een film. Niet alleen de acteur wordt hier dus verdubbeld, maar ook de toeschouwer met zijn wens om via de film, net zoals de acteur én het personage te kunnen zijn.

Schaduw van doem en dood
Hoewel het dubbelgangermotief meestal met de romantiek (denk Oscar Wilde’s The Picture of Dorian Gray en Robert Louis Stevensons The Strange Case of Dr. Jekyll en Mr. Hyde) wordt geassocieerd, is het zo oud als het Gilgamesj-epos en de mythe van Narcissus. Het is door de eeuwen heen eigenlijk een beetje een verzamelbegrip geworden waar alles onder valt dat met spiegel- en evenbeelden, alter ego’s, dualiteiten en tegenbeelden te maken heeft, en waar het tweelingmotief met z’n bijbehorende rivaliteit voor het gemak ook nog even aan wordt gehangen. En er hangt altijd een schaduw van doem en dood over heen. Waar die dubbelganger ook vandaan komt, uit de spiegel, je ziel of een film, hij heeft zelden iets goeds in de zin.
Ongetwijfeld geïnspireerd door de romantische literatuur koppelde Sigmund Freud in zijn beroemde essay over het ‘unheimliche’ zijn begrip van het verontrustend onbekende bekende dan ook aan dat van de dubbelganger. Hij beschreef ter illustratie een ‘ontmoeting’ met zijn spiegelbeeld in een trein. En het onaangename gevoel wat hij daaraan overhield. In zijn film Double Take (2009) over dubbelgangermotieven bij Hitchcock citeert filmmaker Johan Grimonprez de Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges die gezegd zou hebben dat je, wanneer je je dubbelganger ontmoet, je hem moet vermoorden voordat hij jou vermoordt. Het doet ook denken aan wat de Franse filosoof René Girard over tweelingen en dubbelgangers schreef. Voor hem is nabootsing een belangrijke fase in de menselijke ontwikkeling, zowel individueel als maatschappelijk. Maar doordat mensen zich aan elkaar spiegelen, begeren ze ook wat de ander heeft: een bron van chaos en geweld. Hoe meer mensen op elkaar gaan lijken, hoe groter de drang om de ander (die immers steeds sterker in de weg staat dat jij kunt zijn zoals die ander) onschadelijk te maken.

Dystopische bureaucratie
Toch doen Enemy en The Double wel iets meer dan alleen dat negentiende-eeuwse gevoel van vervreemding, of dat twintigste-eeuwse gevoel van mimetische begeerte zoals dat bij Girard heette, in een nieuw jasje steken. Enemy speelt zich in een hedendaags, maar futuristisch aandoend Toronto af, The Double is zelfs helemaal een futuristische dystopie geworden. Hoewel beide films nog steeds bijzonder in de psychologie van hun hoofdpersonen geïnteresseerd zijn, lijken ze ook iets te willen zeggen over de anonieme steden en de bureaucratische samenlevingen waarin ze wonen. Alsof Adam/Anthony en Simon/James door de manier waarop de maatschappij een nummer van ze heeft gemaakt ook steeds meer inwisselbaar zijn geworden. Als pathologische uitwassen van het gelijkheidsdenken.
Plottechnisch heeft het dubbelgangermotief misschien niet zo heel erg veel nieuws meer voor ons in petto — behalve dat er in beide films met de suggestie van tijdreizen en parallelliteit wordt gespeeld. Maar zowel Villeneuve als Ayoade gebruiken het om vragen rondom authenticiteit en identiteit in een moderne context te plaatsen. Wie hun films ziet heeft het gevoel dat de hedendaagse mens meer versnipperd, verscheurd en versplinterd is dan ooit. Rest nog de vraag wat je met twee min of meer dezelfde films in een maand moet. Kiezen is overbodig. Gewoon allebei gaan zien. Dat heet in goed filmjargon immers een double bill. En van verdubbeling krijg je nooit genoeg. Dat heeft ook iets subversiefs.