L’ écume des jours

Eigenlijk zijn alle films van Michel Gondry variaties op het surrealistische universum van de tragisch-romantische prachtroman L’écume des jours van Boris Vian. Maar nu hij eindelijk het werk van de meester verfilmt, blijft alleen het schuim op de dagdroom over.

Door Dana Linssen

Stiekem ben ik al heel lang verliefd op Colin, de hoofdpersoon uit Boris Vians surrealistische roman L’écume des jours uit 1947. Colin is, in de woorden van zijn beste vriend Chick ‘elegant, uniek en origineel.’ Hij heeft zelfdenkende schoenen, morfende meubels, een muis als huisvriend en een brandkast vol dubbelzoenen. En bovendien is hij uitvinder van nuttige zaken als de pianocktail, een cocktailshakende piano. En hij is romantisch. Romantisch! Als zijn grote liefde Chloé dreigt te sterven aan een waterlelie in haar longen koopt hij zoveel bloemen voor haar dat de waterlelie bijna het loodje legt. Bijna. Want L’écume des jours vertelt behalve een maf en toverachtig verhaal ook over de pijn van het leven. Over liefde en verlies.
Ook de inventieve Franse knutselregisseur Michel Gondry verdenk ik ervan een oogje op Colin te hebben, en op Chloé en Chick en Alise, en kok Nicholas en op naoorlogs Parijs toen er ondanks zwarte coltruien en jazz en existentialisme ook veel onbezonnen vrolijkheid was en ontroerende ernst. Eigenlijk zijn bijna al Gondry’s films variaties op L’écume des jours. De grote liefdesgeschiedenis uit Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004) is minstens even verdrietig. De geruisloze manier waarop droom en werkelijkheid in elkaar overvloeien in The Science of Sleep (2006) zeker even laconiek-onmogelijk als Vians jazzy taalvariaties die alle wetten van tijd en ruimte lijken te tarten. Gondry’s visuele strapatsen, stop-motion-animaties en expres knullige special effects zijn een perfect equivalent van Vians taal vol zelfbedachte woorden en zinnen die het universum van speelsigheid uit z’n voegen laten barsten.

Surrealistisch rariteitenkabinet
Vian en Gondry. Dat is een match made in heaven. Gaat het daarom — net als in het echte leven — daarna alleen maar bergafwaarts? Gondry’s L’écume is verrukkelijk — voor wie een eerste hap van dit ‘schuim der dagen’ neemt. Het is zoet. Het smelt als een kus in je mond. Het is een ware achtbaanrit door een surrealistisch rariteitenkabinet. Maar de film is, om te beginnen door z’n lengte ook verschrikkelijk zelfingenomen.
Op een bepaalde manier zit die zelfgenoegzaamheid, of beter gezegd een bepaalde kritiek erop, in het bronmateriaal ingebakken. L’écume des jours is ook een grimmig coming-of-age-verhaal. De naoorlogse euforie is nog niet losgebarsten, of het slotakkoord zet al in. Colin moet als hij bijna al zijn dubbelzoenen aan bloemen heeft uitgegeven en zijn aan zeldzame uitgaven van het werk van filosoof Jean-Sol Partre (Sartre!) verslaafde vriend Chick de rest heeft gestolen godbetere een baan aannemen om in zijn levensonderhoud te voorzien. Jeugd is geen jeugd of de sterfelijkheid ligt op de loer. Langzamerhand verliest de wereld van L’écume alle kleur en sluit hij zich mossig en schimmelig rondom de levens van de hoofdpersonen. Het feit dat de acteurs die de hoofdrollen spelen (Romain Duris als Colin, Audrey Tautou als Chloé, Omar — Intouchables — Sy als Nicholas) minstens tien jaar ouder zijn dan in het boek geeft dat alles een wrange extra laag. Ze zijn bijna net zo oud als Vian als die in 1959 op 39-jarige leeftijd overlijdt.

Alles pulseert
Net als vorig jaar Holy Motors doet L’écume interessante aanzetten om topografie en geografie van Parijs filmisch te herinterpreteren als een multidimensionaal maar analoog systeem van straten en structuren. Achter de schermen van elke wereld en elke werkelijkheid die wij zien schuilt nog een kleinere of grotere afschaduwing, half parallel universum (zoals in het geval van Colins huis en het minihuis van zijn huismuis) en half coulisse waar aan de touwtjes wordt getrokken (zoals in het ingenieuze pre-internet dat voor de film is uitgevonden). Het maakt de film futuristisch en nostalgisch tegelijk.
Maar L’écume des jours is uiteindelijk vooral een grillige viering van de zondige overdaad die jeugd heet. Gitaarsnaren golven in het zonlicht. Ledematen kronkelen in een eindeloos dansante extase om elkaar heen. Alles pulseert als in een verliefde koortsdroom. Voor elke gemoedsaandoening is een visueel equivalent gevonden. Er is simpelweg teveel afleiding om ooit even wat dichterbij de emotionele laag van het verhaal en de personages te komen. De superieure vorm werkt dan verstikkend. Nu Gondry eindelijk het werk van de meester heeft verfilmd is alleen het schuim van de dagdroom overgebleven. Ik verlang naar Colin.

De pianocktail van Boris Vian

In Boris Vian heeft Michel Gondry een geestverwant gevonden. Met L’ecume des jours (Het schuim der dagen) leverde de kleurrijke Vian in 1947 een opzienbarende, surrealistische roman af propvol absurde grappen en ontsporende gebeurtenissen, vaak op laconieke wijze opgeschreven. Vian schuimde als jazztrompettist, chansonnier, liedjesschrijver, dramaturg, dichter, filmscenarist, schilder, journalist de cafés van Saint-Germain-des-Prés af. Hij veroorzaakte grote commotie met zijn onder pseudoniem geschreven schandaalsucces J’irai cracher sur vos tombes (1946), kreupel verfilmd in 1959 als I Spit on Your Grave (niet te verwarren met de cultfilm uit 1978 die alleen de titel van Vian heeft gejat).
Het is te hopen dat Gondry’s film weer hernieuwde interesse in L’ecume des jours oproept, al was het maar vanwege de uitvinding van de pianocktail, een piano die cocktails kan maken, doordat ‘iedere noot correspondeert met een of ander gedestilleerd drankje, likeur, of een reukstof. De linkerpedaal correspondeert met geklopt ei, de rechter met ijs. Een loopje in het hoge register geeft spuitwater.’
Ook schudt Vian veel hilarische, surrealistische beschrijvingen uit zijn mouw, zoals die van Sartre’s populaire lezing ‘Het existentialisme is een humanisme’ in 1945 in Parijs. Vian schrijft over de hysterische taferelen rond ‘Jean-Sol Partre’, schrijver van ‘Mufheid’:

‘De meest uiteenlopende trucs werden gebruikt om binnen te komen. Sommigen arriveerden in doodskisten, die door de politie met een lange staak werden doorboord, zodat ze voor eeuwig aan het eikenhout werden vastgenageld. Daar arriveerde Jean-Sol Partre; een olifant trompetterde door de straat. De schim van Jean-Sol tekende zich af boven de draagstoel — vier eliteschutters, met bijlen gewapend, op elke hoek. Elegant sprong Partre te midden van hen ter aarde en schreed door het met bijlslagen gebaande pad naar het spreekgestoelte.’

In Nederland is Het schuim der dagen zeer beperkt antiquarisch verkrijgbaar en is Vian nagenoeg vergeten, behalve misschien door Colin Benders aka Kyteman en Arnon Grunberg, die zich als Marek van der Jagt liet inspireren door Vians mythevorming rond zijn Amerikaanse pseudoniem Vernon Sullivan. Colin Benders is vernoemd naar de hoofdrolspeler uit L’ecume des jours.
Vians leven eindigde macaber, als een variant op de waterlelie die in L’ecume des jours in de longen van Chloé groeit: tijdens de proefvoorstelling van de door hem verfoeide film I Spit on Your Grave stierf Vian op 39-jarige leeftijd aan een longoedeem.

Mariska Graveland