Heaven

De hemel volgens Tykwer en Kieślowski

Cate Blanchett in Heaven

Met Heaven verfilmde Tom Tykwer het laatste scenario dat Krzysztof Kieślowski schreef voor zijn dood in 1996. Het eerste deel uit een geplande trilogie rond hemel, hel en vagevuur is geen metafysisch epos geworden, maar wel het fascinerende product van twee zielsverwanten voor wie de hemel gelijk staat aan vergeving en naastenliefde.

Wie zijn film Heaven noemt, roept hooggespannen verwachtingen op. Je denkt direct aan op wolkpartijen gezetelde engeltjes, een lange trap naar een poort van licht en andere voor de hand liggende plaatjes, maar het woord belooft vooral ook een visie op de zin van het bestaan, misschien zelfs een complete metafysica.

De eerste scène van Heaven verklapt echter dat de film het thema niet zo ambitieus zal aanpakken. "Hoe hoog kan ik vliegen?", vraagt een helikopterpiloot in opleiding, terwijl hij in de simulator de virtuele grenzen van zijn machine aftast. Zijn instructeur gebiedt hem zich te beheersen, omdat hij in werkelijkheid door de thermiek nooit op deze hoogte zou kunnen komen. Gehoorzaam past de jongeman zijn vliegstijl aan.

Ik was geneigd in deze piloot regisseur Tom Tykwer (Winterschläfer, Lola rennt) te zien, want voor zijn ontdekking van de hemel reist de regisseur in Heaven nooit voorbij de dampkring.

Paradijs
Zie je de jonge piloot als Tykwer, dan staat de leraar voor Kieślowski, die samen met zijn vaste co-scenarist Krzysztof Piesiewicz het script voor Heaven schreef en daarmee Tykwer tot de finale aan de aarde bindt. De voortijdig gepensioneerde Kieślowski had met de film zijn comeback moeten maken, zij het dat hij stierf eer de opnamen konden beginnen.

Natuurlijk was het anders niet bij de hemel gebleven: in navolging van de tv-serie Dekalog (over de tien geboden) en de Trois couleurs-triptiek (over de waarden van de Franse revolutie) hadden er ook nog films over de hel en het vagevuur moeten komen. En telkens zouden Kieślowski en co de religieuze betekenis van het gegeven hebben gereduceerd tot menselijke, aardse proporties. "Veel mensen dragen de hel met zich mee, en veel mensen de hemel", zei Piesiewicz in een recent interview met The Guardian.

Het is klaar als een klontje wie in Heaven de hel met zich meedraagt en wie de hemel. Aan de ene zijde van het spectrum staat de Turijns-Britse lerares Philippa (een sombere rol van Cate Blanchett), die per ongeluk drie onschuldige mensen doodt bij de mislukte aanslag op de man die aan haar pupillen drugs verkocht. Aan de andere kant hebben we de jonge, nog niet door het leven getekende cipier Filippo (babyface Giovanni Ribisi), die verliefd wordt op Philippa en haar uit haar cel helpt ontsnappen. Na deze fysieke bevrijding volgt onontkoombaar ook de geestelijke verlossing, en zo vindt Philippa via Filippo (tijdelijk) weer toegang tot het paradijs. Natuurlijk ligt dat paradijs niet in het grauwe Turijn, maar in de sepia-gefilterde heuvels van Toscane.

IJsje
Philippa’s tocht van donker naar licht verloopt vaak nogal ongeloofwaardig. Zo lijkt de knullige ontsnapping uit het zwaarbewaakte politiebureau gepikt uit een slecht stripboek. Gelukkig wint meestal de spiritualiteit het op Kieslowskiaanse wijze van de logica, zoals in de scène waar Filippo’s conservatieve vader zonder aarzeling zijn inmiddels aan moord medeplichtige zoon vergeeft en steun betuigt. Narratief gezien rammelt het wisselvallige personage aan alle kanten, maar een onvoorwaardelijk liefhebbende Vader kon in een film over de hemel natuurlijk niet ontbreken.

Tykwer-fans weten ook dat zijn films zich nooit al te nuchter en eenduidig tot de werkelijkheid verhouden. Telkens weten Tykwer en de zijnen de vertelde tijd als het ware uit te rekken – niet alleen door shots in slow motion af te spelen, maar ook door het kalmpjes aan te doen met de montage, het camerawerk af te stemmen op de hartslag van de scènes en visuele spanning te koppelen aan serene muziek. Deze aanpak is in Heaven nog wat verder doorgevoerd: het visuele gejongleer dat de vorige films soms flinke energiestoten gaf, is hier nagenoeg afwezig, en op de soundtrack klinkt voornamelijk de oneindige rust van Pärts ‘Spiegel im Spiegel’. Zo ontstaat voor Filippo en Philippa genoeg tijd om met een ijsje over een zonnig marktplein te slenteren, terwijl de politie hen met helikopters op de hielen zit.

Verwante zielen
Is Heaven dan nu een Tykwer of een Kieślowski? Een voor de hand liggende, maar eigenlijk ook onzinnige vraag. Terwijl aan de lucide stijl duidelijk te merken valt dat Heaven uit Tykwers stal komt, is de film in thematisch opzicht het product van twee verwante, aan elkaar gewaagde zielen. Net als Kieślowski en co heeft Tykwer zich altijd geïnteresseerd getoond in het spanningsveld tussen noodlot en toeval en voor morele kwesties als schuld, verantwoordelijkheid, vergeving en naastenliefde. En net als Kieślowski brengt hij deze fascinaties terug tot menselijke verhoudingen.

De verwantschap wordt onderstreept door de parallellen tussen het script van Heaven en Tykwers vorige film, Der Krieger und die Kaiserin. In laatstgenoemde ontdooit de dromerige zwakzinnigenverpleegster Sissi het hart van bankovervaller Bodo, waarna het door de politie opgejaagde stel in een aardse oase de welverdiende eind-goed-al-goed-rust vindt. Niet moeilijk om hierin de plot van Heaven te lezen. Sommige scènes uit Der Krieger keren zelfs vermomd in Heaven terug. Zo verstopt Filippo zijn geliefde in de zolder van het politiebureau terwijl Bodo onderduikt in Sissi’s kliniek, en zien we in beide films de paartjes hand in hand en in slow motion op de vlucht slaan. Eigenlijk had Der Krieger und die Kaiserin best Heaven kunnen heten.

En Heaven had met zijn lijdende en naar verlossing snakkende personages best Hell of Purgatory kunnen heten. Vooralsnog blijft het immers vaag wat hemel, hel en vagevuur in deze humanistische visie van elkaar onderscheidt. Gelukkig is Piesiewicz druk bezig met de scenario’s voor Hell en Purgatory: de ene film zou moeten gaan over drie vrouwen die nog steeds lijden onder de zelfmoord van hun vader twintig jaar geleden, en de andere over een vrouw wier verslaggevende echtgenoot om het leven kwam tijdens de oorlog in Kosovo. Hopelijk halen deze scripts ook zonder Kieślowski’s naam de bioscoop; het is al duidelijk wie ze zou moeten verfilmen.