Das weisse Band

Michael Haneke’s schokkende Gouden Palm-winnaar Das weisse Band draait, in tegenstelling tot de choquerende films waarmee hij in Cannes in competitie was, niet om het geweld zelf maar om de aankondiging ervan.

Het loont de moeite als recensent te beginnen bij het begin. Want met de openingsscène leert de regisseur ons vaak hoe we de film die komt moeten begrijpen. De Oostenrijkse regisseur Michael Haneke weet als geen ander raad met dit principe; laat dat maar aan de schoolmeester van de Europese cinema over. Denk aan de opening van Caché (2005), waarin een teruggespoeld videobeeld de perfecte inleiding vormt voor de vertelling over voyeurisme en de cirkelwerking van verleden en heden.

Ook Haneke’s nieuwste film Das weisse Band geeft in zijn eerste minuten een kleine les ter begrip van de verdere film. De verteller van de film introduceert zichzelf als de schoolmeester van het Noord-Duitse dorpje Eichwald, waar het verhaal zich af zal spelen. Alles begint in 1913, legt hij uit, wanneer de dorpsdokter van zijn paard valt. Terwijl we de arts vanuit de verte aan zien komen rijden, verklaart de schoolmeester dat de val werd veroorzaakt door een tussen twee bomen gespannen lijn. Tijdens die uitleg zien we dokter en paard onderuit gaan, snoeihard en ondanks de ruime aankondiging toch nog schokkend. Precies zoals de rest van de film vooral over de anticipatie op en aankondiging van geweld zal gaan.

Stokslagen
Het is precies door die strategie van Haneke dat de schokken van Das weisse Band zich onderscheiden van die uit de andere competitiefilms op het afgelopen filmfestival van Cannes. Terwijl Lars von Triers Antichrist en Quentin Tarantino’s Inglourious Basterds hordes persaandacht trokken met hun expliciete provocaties dan wel vulgariteiten ging Haneke’s Das weisse Band er intussen stilletjes vandoor met de Gouden Palm.

Het is niet alleen de verteller die dit effect tot stand brengt, al zal hij ook de andere raadselachtige incidenten die in Eichwald plaats gaan vinden in zijn voice-over aankondigen. Maar ook elders zien we dat de levens van de inwoners, en met name die van de raadselachtig-sinistere dorpskinderen, beheerst worden door de verwachting van rampspoed. Wanneer de kinderen van de protestantse dominee stokslagen krijgen, maakt Haneke veel werk van de aanloop: oudste zoon Martin moet zelf de stok uit vaders werkkamer halen. De straf zelf vindt vervolgens achter een voor de kijker gesloten deur plaats.

Onderdeel van diezelfde straf is de witte band uit de titel: de kinderen krijgen die door hun ouders omgebonden om ze te herinneren aan de onschuld en deugd van hun jeugdjaren. Het tekent de manier waarop met de kinderen van het dorp wordt omgegaan: ze worden geacht een volwassen ernst in zich te dragen, en tegelijkertijd een kinderlijke onschuld na te streven. Hoewel de connectie met de Tweede Wereldoorlog in de film niet expliciet gemaakt wordt, krijgt Das weisse Band een grotere politieke vorm: het is geen wonder, lijkt Haneke te zeggen, dat deze kinderen twintig, dertig jaar later geen enkele weerstand kunnen bieden aan de opkomst van het fascisme.