Eyes Wide Shut

Door de dood van Stanley Kubrick kreeg Eyes Wide Shut de status van het laatste woord en testament van een van de grootste filmmakers van deze eeuw. Gekoppeld aan de belofte van baanbrekend en beroemd naakt en de Amerikaanse censuur van een orgiescène zijn de verwachtingen dan ook hooggespannen. De raadselachtige film beschikt over een grote thematische rijkdom, maar kampt ook met een groot imagoprobleem: wie erotiek en opwinding zoekt, wacht een teleurstelling.

Excentriek, geniaal en een perfectionist, dat was Stanley Kubrick zeker. Maar een schuwe kluizenaar? Sinds zijn dood doen familie, vrienden en medewerkers hun best om dat beeld te corrigeren. Hij was een vriendelijke man, een humoristische, uitdagende gesprekspartner en een prettige gastheer. Huize Kubrick was geen Zoete Inval, maar het moet er een komen en gaan van welkome gasten geweest zijn. Zoals gebruikelijk bij postume observaties zal de waarheid wel ergens in het midden liggen. Zeker is dat Kubrick bij het productieproces van zijn films geen pottenkijkers toeliet en slechts een zeer summiere toelichting gaf.

Dat bleef niet zonder gevolgen, zeker niet bij Eyes Wide Shut, zijn eerste film uit het Internet-tijdperk. Ver voordat duidelijk werd dat het ook zijn laatste film was, draaide de geruchtenmachine al op volle toeren. Aanvankelijk werd aangenomen dat Kubrick eindelijk aan AI (‘artificial intelligence’) begonnen was. De futuristische film zou over robots met een bewustzijn handelen, daarmee in het verlengde van 2001: A Space Odyssey liggen en zich afspelen in een wereld die door het smelten van de poolkappen overstroomd is. Kubrick zou gewacht hebben tot moderne trucagetechnieken zijn visie overtuigend konden realiseren; dankzij de digitale revolutie leek de tijd er rijp voor.

Een karakteristiek summier persbericht maakte een einde aan de speculaties over AIM, er werd gewerkt aan een verfilming van Arthur Schnitzlers Traumnovelle. Schnitzler, een joodse arts uit Wenen die goed bevriend was met Sigmund Freud, schreef het boek in 1925. Kubrick gaf al in een uit 1972 stammend interview met de Franse criticus Michel Ciment te kennen dat hij het boek wilde verfilmen. “Het onderzoekt de seksuele ambivalentie binnen een gelukkig huwelijk,” zo stelde hij destijds, “en probeert een vergelijking te maken tussen het belang van seksuele dromen en speculaties enerzijds en de realiteit anderzijds.”

Vijgenbladeren
De seksuele dromen en speculaties van Kubricks achterban namen een hoge vlucht, vooral toen bleek dat het Hollywoodkoppel Tom Cruise en Nicole Kidman het echtpaar zou vertolken. Dat de regisseur alle medewerkers traditiegetrouw een zwijgplicht oplegde, kon nu maar één ding betekenen: Cruise en Kidman gingen helemaal bloot en de film zou seksueel explicieter zijn dan alles wat Hollywood ooit financierde. Het meest bizarre gerucht betrof het vroegtijdige vertrek van acteur Harvey Keitel, die volgens een hardnekkige roddel was klaargekomen op de rug van Kidman, waarop Cruise zijn vertrek afdwong. Keitels kwakje op de rug van Kidman, Cruise met een vetorecht over Kubricks acteurskeuze, wat was er aan de hand?

Een paar dagen na de dood van Kubrick, op 7 maart jongstleden, kregen Amerikaanse bioscoopexploitanten de eerste beelden van Eyes Wide Shut te zien. Kort daarna verschenen ze dankzij enkele digitale pornografen op het Internet: Cruise en Kidman, inderdaad poedelnaakt, vrijend voor een spiegel. Dus toch. Een maand later kwam het bericht dat de meester zelf wat digitale vijgenbladeren aan een orgiescène had toegevoegd, om te voorkomen dat de film in het Amerikaanse getto van louter voor volwassenen toegankelijke films belandde. Toe maar!

Als gevolg van dit merkwaardige voorspel gaat de laatste Kubrick gebukt onder een enorm imagoprobleem. Eyes Wide Shut handelt op het eerste gezicht weliswaar over seksualiteit, maar het is geen geile film die opwinding genereert. Er zit wat bloot in, maar meer dan een paar borsten, billen en een vluchtig toefje schaamhaar is er niet te zien. Dat Amerikanen daar niet mee om kunnen gaan, is door de digitale censuur weer eens bewezen. Dat de ingreep momenteel aanleiding is voor een door de filmpers in gang gezet debat over herziening van het keuringsstelsel stemt hoopvol. Ook voor Europeanen, want de laatste Kubrick wordt bij ons dan wel ongecensureerd uitgebracht, meestal krijgen we hier dezelfde gecastreerde versies van Amerikaanse films te zien als in de Verenigde Staten. Als Kubrick er na zijn dood nog in slaagt daar verandering in te brengen, dan is zijn filmisch testament van groot historisch belang. Het is hoe dan ook een film die de gemoederen nog wel enige tijd zal beroeren. Want Eyes Wide Shut is niet voor één gat te vangen.

Slaapwandelen
Een film die zijn thematische gelaagdheid treffend symboliseert door het op- en afzetten van maskers in letterlijke en figuurlijke zin, kan niet vanachter een masker van gespeelde objectiviteit beoordeeld worden. Tenminste niet door ondergetekende. Ik ben een bewonderaar en heb geen enkel bezwaar tegen de term fan als het om Kubrick gaat. Hij opende mijn ogen voor alle aspecten van het medium, omdat hij van ieder element optimaal gebruik maakte, zoals het een perfectionist betaamt. Zijn totale beheersing van het medium dwingt respect af en bezorgde hem een sterstatus.

Die status botst bij zijn laatste film met die van Tom Cruise, die een heel ander verwachtingspatroon genereert. Het publiek dat met Eyes Wide Shut naar de nieuwe Cruise gaat zal teleurgesteld worden: de ster slaapwandelt door de film en steekt erg flets af tegen de verbluffend sterke Nicole Kidman. De term slaapwandelen is in dit verband echter geen kritiek op de acteerprestatie van Cruise, integendeel. Er is namelijk iets bijzonders aan de hand, iets dat Eyes Wide Shut tot een haast ongrijpbare en raadselachtige uitdaging voor de kijker maakt, iets dat tot mijn verbazing genegeerd wordt door critici die de film als een mislukking afdoen.

Filmtitels raken door de omvang van hedendaagse reclamecampagnes zo snel ingeburgerd dat er nauwelijks nog over de betekenis wordt nagedacht. De ogen wijd gesloten, dat is zoiets als ziende blind, of omgekeerd, met gesloten ogen zien. De film is gebaseerd op een boek dat Traumnovelle heet, de auteur was bevriend met Freud. Hoeveel signalen moet een filmer afgeven om duidelijk te maken dat zijn werk zich ergens tussen droom en realiteit afspeelt? Wie alles in Eyes Wide Shut toch letterlijk neemt is ziende blind, en kijkt naar een onbevredigende thriller vol barokke zijlijntjes die soms amuseren, dan weer irriteren. Die invalshoek roept eenzelfde frustratie op als het idee dat Kubrick er op uit is seksuele opwinding te genereren.

Sjablonen
Duurzaamheid is een van de kenmerken van Kubricks beste films: ze gaan jaren mee. Elke keer dat ik naar 2001: A Space Odyssey of The Shining kijk, zie ik een andere film. De raadselachtige kwaliteit dwingt steeds opnieuw tot het zoeken naar een sleutel, en die is geen twee keer hetzelfde geweest. De overdaad aan symbolische elementen in het raadsel Eyes Wide Shut laat zich ook niet in één keer duiden.

In de openingsscènes maken we kennis met het echtpaar Bill en Alice Harford. Hij is huisarts met een welgestelde klantenkring, zij doet iets met kunst. Dat ze al jaren getrouwd zijn is meteen duidelijk: hoezeer de kijker ook gebiologeerd kan raken door het beeld van Nicole Kidman op de toiletpot, de nonchalance waarmee ze zich afveegt en haar slip omhoog trekt, haar man kijkt er niet van op. De scène maakt ook meteen duidelijk waarom Kubrick het acteurskoppel koos: al hun scènes krijgen een extra lading door de wetenschap dat ze in het echt ook samen zijn. Wat is echt, wat is spel, wat is projectie?

Het koppel belandt op een societyfeestje, waar ze beiden aan verleiding worden blootgesteld. Dokter Bill wordt aangesproken door twee fotomodellen, Alice flirt met een Hongaarse graaf. Het zijn geen personages, maar sjablonen, waarmee de toon gezet is: buiten het echtpaar wordt de film hoofdzakelijk bevolkt door dergelijke ruwe schetsen, die doen vermoeden dat we niet naar mensen, maar naar vleesgeworden gedachten kijken. De motor die de odyssee van dokter Bill in gang zet is ook een hersenspinsel. Na het roken van een joint vertelt Alice hem dat ze een jaar eerder dermate door de aanblik van een officier geroerd was, dat ze bij een toenaderingspoging van die man alles had opgegeven voor een enkele wilde nacht. Voordat Bill zijn verontwaardiging kan uitspreken brengt zijn plichtsbesef hem naar het huis van een gestorven patiënt. Het is het begin van een nachtelijke zwerftocht, waarin zich de ene na de andere gelegenheid tot overspel aandient, maar iedere voorzet mondt uit in een anticlimax, met een rituele, gemaskerde orgie als eindpunt.

Het onvermogen van dokter Bill om tot de daad te komen kan op verschillende manieren uitgelegd worden. Een scène met een stel homofobe studenten doet vermoeden dat hij aan zijn mannelijkheid twijfelt, een scène met het hoertje Domino (over symboliek gesproken) voedt de gedachte dat Bill nooit met een andere vrouw dan Alice naar bed is geweest. Dat idee wordt nog versterkt door het wachtwoord voor de orgie, ‘fidelio’, trouw, en het feit dat de weg naar het feest via een vriend uit Bills studententijd loopt. Heeft Bill spijt van een braaf verleden, dat alsnog gecompenseerd kan worden?

Rode draad
Een eerste kennismaking met Eyes Wide Shut maakt duidelijk dat de film door het ambivalente, dromerige karakter meer verhult dan prijsgeeft. Na afloop bekroop me het gevoel dat de nachtelijke trip van Bill en de omgekeerde, inhoudelijk gespiegelde weg die hij de volgende dag aflegt, zich volledig in zijn hoofd afspeelt. Een overtuigd monogame man overweegt door de bekentenis van zijn vrouw overspel, maar schuldgevoelens steken meteen de kop op. Alle toespelingen op seksuele handelingen hebben een uitgesproken negatieve connotatie, met de dood als rode draad, zowel thematisch als in de kleurstelling. Ik geloof niet dat Kubrick dermate wereldvreemd of ouderwets was dat we dit letterlijk moeten nemen, ik denk dat de regisseur een cerebrale film over trouw en schuldgevoelens gemaakt heeft. Het is geen eigentijds onderwerp en de uitwerking ervan doet ook niet modern aan. De soms slome, gedragen dictie van Cruise, het lage tempo, de aaneenschakeling van curieuze ontmoetingen, dialogen waarin met veel woorden vaak niets gezegd wordt, de nadruk op de relatie tussen droom en werkelijkheid, het zijn elementen die Eyes Wide Shut tot een buitenbeentje in de recente filmgeschiedenis en in het oeuvre van Kubrick maken.

Op basis van een enkele voorstelling een definitief oordeel vellen kan ik niet. Daarvoor is Kubrick mij te dierbaar en werkt het besef dat niets is wat het lijkt te verlammend. Ik werd in ieder geval prettig gevloerd door Kidmans stonede bekentenis, door het mysterieuze en sinistere karakter van de onvergetelijke orgiescène, door de prikkelend vage relatie tussen de nachtelijke scènes en hun pendanten bij daglicht. En dan zijn er nog detailkwesties, zoals het ontbreken van een ‘director of photography’ op de titelrol. Er was een ‘lighting cameraman’ voor de belichting, maar wie beroerde de camera? De meester zelf waarschijnlijk.

Kubrick heeft me weer volledig ingepakt. De bewondering is er geenszins door afgenomen. De irritatie over het gemak waarmee sommige critici deze zwanenzang van een groot filmer in oppervlakkige stukjes bij het grof vuil zetten kent geen grenzen. Wie louter hapklare brokken lust zou met 2001 ongetwijfeld hetzelfde hebben gedaan. Eyes Wide Shut is geen eenduidige formulefilm. Het is een uitdaging, een puzzel. Ik kan er nog jaren mee vooruit.