Rosemarie Blank (1939-2025)

Filmmaker en kunstenaar Rosemarie Blank (1939-2025) toonde haar hele leven interesse in mensen die zich ophouden in de marges van de maatschappij, van krakers tot vluchtelingen.

Net als haar dolende personages was Rosemarie Blank zelf ook een globetrotter: de in Duitsland geboren Blank woonde in Berlijn, Italië en Frankrijk en streek in 1978 in Nederland neer. Zij overleed maandag 28 april 2025.

Haar laatste documentaire, Lost in Time, ging eind september 2024 in première. Blank volgt hierin met nieuwsgierige en empathische blik de uit Oekraïne gevluchte Kateryna. Die is uitgeweken naar Gent, waar ze op de kunstacademie zit.

Een parallel dringt zich op: Blank studeerde eind jaren zestig zelf aan de Berlijnse kunstacademie. Voordat zij de camera ter hand nam, was ze beeldhouwer en fotograaf. En als een beeldhouwer boetseerde zij op ambachtelijke wijze, het liefst alleen werkend, lang aan haar films, vooral de montage en het geluid.

Tijdens een Q&A in Eye Filmmuseum, waar Kateryna en haar moeder ook aanwezig waren, beaamde Blank het belang van die parallel tussen haar en Kateryna. Zonder persoonlijke band met de geportretteerden of het onderwerp van haar films, die meestal over ontheemding gingen, kon zij ze niet maken.

Over Lost in Time schreef Ronald Rovers in Filmkrant dat Blank “de juiste intuïtie had om de film bescheiden te houden, want waarom een groteske tragedie nog groter maken. In Kateryna’s gezicht is al zoveel te zien. De beelden van destructie kennen we.”

Iets soortgelijks wilde zij doen over de Armeense genocide: een kleine film maken over een grote tragedie. Een deel van haar documentaire had Blank al gedraaid in de Armeense hoofdstad Jerevan en omgeving en ze wilde dit jaar nog een keer naar Jerevan om het vervolg te draaien.

Een ernstige ziekte gooide echter roet in het eten. Haar zelfgekozen einde doet denken aan Punt uit – Schluss aus – Full Stop (2020), de documentaire die ze over haar man maakte, architect Michael Hellgardt. Vanwege zijn tinnitus en andere kwalen wilde hij “zo snel mogelijk gedood worden”. Leo Bankersen schreef over de film in Filmkrant: “Blank legt de ups en downs zonder opsmuk vast, met een eerlijkheid die je raakt.”

Gifbelt
Haar eerste in Nederland gemaakte documentaire, Overgang (1980), draaide onlangs nog in het overzichtsprogramma 50 jaar feministisch filmkollektief Cinemien. Blank maakte de documentaire in samenwerking met VIDO (Vrouwen in de overgang) en filmt gesprekken met vrouwen van in de vijftig. Persoonlijke ontboezemingen van enkele vrouwen worden afgewisseld met impressies van VIDO-praatgroepen, waarbij gesproken wordt over isolement (ook binnen het huwelijk), minderwaardigheidsgevoelens en drankgebruik.

In die tijd werd Blank lid van het Amsterdams Stadsjournaal, een progressief filmcollectief dat zich op geëngageerde wijze bezighield met maatschappelijke problemen. In Leven met de belt (1982) portretteert zij de omwonenden van de Volgermeerpolder bij Broek in Waterland die fysieke en psychische gevolgen ondervinden van de gifbelt die zich naast hun deur bevindt – na een ongeluk bij Philips Duphar in 1963 werden er tienduizend vaten chemisch afval in de Volgermeerpolder gedumpt. Bewoners maken zich zorgen over hun gezondheid en de schade voor het milieu. Een van de bewoners leidt Blank langs betrokkenen, onder wie een buurman die de hoge sterfte onder zijn geiten, pony’s en herten betreurt, een voormalig werknemer van Philips Duphar en een chemicus.

Ontheemden en verschoppelingen
La terra in due (1985), haar eerste lange documentaire, gaat over het harde leven van arme Toscaanse boeren en het verdwijnen van hun eeuwenoude boerencultuur. NRC-filmcriticus Hans Beerekamp noemde het ten tijde van de première op het IFFR “een betoverende film”, met “eenvoudige, maar verpletterend mooie beelden […]. Poëzie ontstaat door de portretten van veelal zwijgende boeren, herders en hun kinderen, die zichzelf op een oude 8mm-film bekijken”. Ook hier weer een persoonlijke connectie: Blank bezat zelf een huis in Toscane.

Na de korte film De mieren (1987) volgde in 1990 de in prachtig zwart-wit gedraaide documentaire Transit Levantkade, wellicht haar bekendste en beste film. Aan de winderige Levantkade, in het oostelijk havengebied van Amsterdam, woonden indertijd veel stadsnomaden. De toen nog troosteloze kade was een vrijplaats, een stuk niemandsland. Archiefbeelden laten de Levantkade in de jaren twintig zien, toen het een opvangplek was voor emigranten en vluchtelingen uit Oost-Europa, wachtend op de overtocht naar Zuid-Amerika. Het Lloyd Hotel, waar ze ontluisd werden, herinnert er nog aan. Voordat ze eind jaren tachtig door de M.E. werden verjaagd, beleefden de ontheemden en verschoppelingen die Blank met veel sympathie filmde op deze grauwe plek tijdelijk geluk. Het was hun thuis.

Een andere vrijplaats duikt op in Job en de Hollandse Vrijstaat (2009), over het leven in een aantal kraakpanden in Amsterdam-Oost eind jaren tachtig. Blank schreef deze toelichting bij de in 1988 opgenomen, maar pas in 2008 afgemaakte film: “In de nogal anarchistische wereld van de Conradstraat had Job de reputatie een zonderling te zijn. […] Zijn manier van doen getuigde van een zekere onschuld; en daarom was hij in mijn ogen een van de meest authentieke kunstenaars onder de bewoners van de Conradstraat. Wat mij zo fascineerde aan hem, was dat hij volkomen wereldvreemd leek – hij hechtte blijkbaar geen enkele waarde aan ambitie, succes of zelfs geld.”

Kieren van de maatschappij
In haar eerste speelfilm Rit over de grens (1994, in fraai zwart-wit) volgt ze de omzwervingen van het Oost-Duitse meisje Nele en haar hond Arako. Ze voelen zich nergens thuis, trekken van plek naar plek. In een interview met de Volkskrant vertelde Blank: “Ik heb een voorkeur voor mensen die in de marge leven, die zich in de kieren van de maatschappij ophouden.” Over de fragmentarische stijl zei ze: “Een door de inhoud gedicteerde vormkeuze die te maken heeft met het zoeken naar de essentie. Alle franje gooi ik weg. Ik wil het zuiver houden”. Op het Nederlands Film Festival van 1994 kreeg zij voor Rit over de grens het Gouden Kalf voor beste regisseur, wat toen een verrassing was: zij versloeg de gedoodverfde winnaar Theu Boermans.

In 1999 ging het sfeervolle en weemoedige Vaarwel Pavel in première op het IFFR, een speelfilm waarin twee verhaallijnen door elkaar lopen. De Russische verslaggever Alexej komt in Rotterdam in de problemen als hij onderzoek doet naar vrouwenhandel. Ondertussen zet zijn veertienjarige zoon Pavel in Sint-Petersburg zijn eerste schreden op het liefdespad. Voor Pavel, die op weg is naar volwassenheid, gaat de tijd steeds sneller, terwijl de tijd voor Alexej, die in het Westen de grond onder zijn voeten kwijtraakt, stil blijft staan.

Haar leven lang ging Blank onverstoorbaar haar eigen gang, zich niets aantrekkend van trends of eisen van filmfondsen. Veel geld had ze niet nodig. Zoals ze tegen de Volkskrant zei in 1994: “Als ik mijn films kan maken zoals ik dat wil en daarvan enigszins kan leven, dan heb ik al veel bereikt.” En dat heeft ze.

Overgang, Transit Levantkade en Job en de Hollandse Vrijstaat zien te zien op de Eye Film Player.