Joanna Hogg over The Souvenir

Eind jaren tachtig zat de Britse regisseur Joanna Hogg op de filmacademie van Londen en in een zeer gecompliceerde, veel­eisende relatie die een perma­nen­t stempel heeft gezet op haar persoonlijke en creative ontwikke­ling. In het meesterlijke, semi-autobiografische drama The Souvenir verbeeldt ze die verwarrende periode uit haar leven: “Ik moest mijzelf opnieuw ontdekken.”

The Souvenir is het eerste deel van een tweeluik, een magnum opus van een filmauteur die hier nog nauwelijks op de radar staat. Een zoekopdracht naar Joanna Hogg op de site van de Filmkrant levert slechts drie resultaten op: korte vermeldingen van de Britse import-dvd van Exhibition (2013) en van een retrospectief op het filmfestival van Thessaloniki in 2019, plus een link naar een podcast-aflevering waarin ze met Martin Scorsese in gesprek gaat over cinema. Daarin zegt Hogg tegen haar filmische mentor: “Als mensen mijn films vaker dan één keer zouden zien, zou er nóg meer zijn om te ontdekken.”

Dan moeten we met de eerste keer kijken beginnen. De semi-autobiografische speelfilm The Souvenir, waarin Honor Swinton Byrne – dochter van Tilda – een gefictionaliseerde versie van de regisseur speelt, vormt een uitermate geschikte toegangspoort tot haar bescheiden, maar rijke oeuvre. In een kalme, beheerste vorm verbeeldt Hogg haar bewogen leven in de jaren tachtig, toen ze aan de filmacademie van Londen studeerde terwijl ze in een complexe relatie zat met een oudere man. “Ik ben altijd al geïnteresseerd geweest in die onmogelijke balans tussen creativiteit en intimiteit”, vertelt Hogg aan de kust van Thessaloniki, tijdens het festival. “Die twee elementen passen niet altijd bij elkaar.”

Romantisch geheim
Dat blijkt uit de toenemende disbalans in de relatie tussen filmstudent Julie (Swinton Byrne) en Anthony (Tom Burke), een mysterieuze en genereuze medewerker van de Britse BuZa met ogenschijnlijk veel geld, kennis en charisma. In de wittebroodsweken van hun relatie weet Anthony Julie’s wereld aanzienlijk te verrijken. Hij is haar gids op het gebied van kunst, cuisine, klassieke muziek en cinema. Zijn romantische brieven en diepe gesprekken weten haar steeds weer te overweldigen. Kunst betrekt hij ook op de meest intieme manieren in hun relatie. Zo wordt het kleine schilderijtje van Jean-Honoré Fragonard getiteld The Souvenir, waarop Julie D’Etange uit Jean-Jacques Rousseau’s boek uit 1761 te zien is, een gedeeld romantisch geheim.

Maar Anthony heeft een destructieve kant, waardoor de relatie begint te verzuren. Julie zou op de filmacademie haar kunstzinnige vorming moeten ontwikkelen, maar wordt te veel beïnvloed door Anthony’s persoonlijke problemen, die door de film prachtig gelaagd uit de doeken worden gedaan. “Dit is het hoofdthema van mijn leven geweest”, vertelt Hogg over die ingewikkelde zoektocht naar artistieke vrijheid. “Al mijn films reflecteren daarop. In The Souvenir is het misschien duidelijker zichtbaar, maar die spanning bevindt zich bij mijn vorige films ook onder het oppervlak.”

Zo wil in Hoggs lange speelfilmdebuut Unrelated (2007) de ongelukkig getrouwde Anna (Kathryn Worth) losbreken uit de denk- en gedragspatronen die haar volwassen leven hebben gedicteerd. Ze haakt aan bij vakantie vierende vrienden in Toscane en wordt daar in verleiding gebracht door de knappe tienerzonen (van wie eentje gespeeld wordt door Tom Hiddleston). We snappen natuurlijk haar beweegredenen, maar tijdens het kijken van dit dikwijls ongemakkelijke drama wordt duidelijk dat Anna de verkeerde oplossing zoekt voor haar legitieme problemen.

Eigen stem
Alle hoofdpersonages van Hogg delen die wanhopige stuurloosheid, die hen belemmert aan hun omgeving te ontsnappen. In doorbraakfilm Archipelago (2010) staat daarbij een verharde familiedynamiek centraal en in het wat meer experimentele Exhibition het onbevredigende huwelijk tussen twee bekende kunstenaars.

“In tijden van #TimesUp en #MeToo is het debat over de mechanismes van misbruik, manipulatie en slechte relaties veel zichtbaarder geworden”, aldus Hogg. “In mijn films ontbreekt het vaak nog aan de woorden om zulke problemen aan te kaarten. Daarom denk ik dat ik een film als The Souvenir op dit moment niet had kunnen schrijven. Ik heb het idee van een film over deze lastige relatie al die tijd met me mee gedragen en er jaren aan geschreven. Maar ik weet niet of ik de noodzaak nog zou voelen om de film ook echt te maken, als hij zijn tijd niet ver vooruit zou zijn.”

Het getuigt van Hoggs ambitie om onopgemerkte gevoelens en ervaringen in film te verkennen, vaak gebaseerd op haar eigen leven. Met The Souvenir heeft ze geprobeerd die ervaringen zo natuurgetrouw mogelijk te reconstrueren. “Ik realiseerde me dat ik het appartement waarin ik vroeger woonde moest recreëren. Daarnaast had ik als locatie een filmschool nodig en in die filmschool moest ook nog een studio staan. Ik besloot al die lagen bij elkaar te brengen door alles als één geheel te bouwen in een vliegtuighangar. Daar heb ik feitelijk mijn leven gerecreëerd.”

Dat het zo lang heeft geduurd voordat Hogg aan dit persoonlijke project kon beginnen, heeft alles te maken met de stappen die ze nog moest zetten als filmmaker. “Ik schreef de eerste zinnen van dit project al in 1988, toen ik nog midden in de relatie zat. Maar ik moest mijn eigen stem nog vinden en de vrijheid veroveren om het zo te verbeelden als ik wilde. Die bezit ik voor mijn gevoel pas net.”

Hoop
Het roept de vraag op hoe dichtbij haar eigen leven Hogg uiteindelijk wilde blijven. “Die spanning ervoer ik voortdurend, want ik wilde natuurlijk niet alleen maar oude herinneringen namaken. Maar in de film zie je Julie bijvoorbeeld op de filmacademie nooit een project echt afmaken. Dat probleem had ik zelf vroeger ook. Daarom heb ik een van die onafgemaakte projecten – ik noem ze mijn ‘filmschetsen’ – in The Souvenir verwerkt. Ik werkte eind jaren tachtig aan een project met Tilda Swinton, de moeder van Honor, die in deze film ook echt haar moeder speelt. Honor maakt in The Souvenir dat oude project, met de naam Rehearsal, bijna frame voor frame na. Het is een soort spookversie van mijn vroegere werk geworden, waaraan we op de set ontzettend veel plezier hebben beleefd.

“Dat plezier in het maken van film moest ook in The Souvenir zelf gaan zitten. Daar gaat het tweede deel van dit tweeluik voor een groot deel over, als Julie haar eigen artistieke koers begint te varen. Wanneer je mijn films ziet, lijkt het er misschien op dat ik me vooral richt op persoonlijke crisismomenten. Inderdaad kijk ik vaak zo naar het leven. Maar tegelijkertijd blijf ik zoeken naar het positieve, zelfs in de allerergste tijden. Het mag niet alleen maar negatief zijn. Daarvoor houd ik te veel van het leven en heb ik te veel behoefte aan hoop.”