Benh Zeitlin over Wendy

Acht jaar nadat hij in Cannes de filmwereld verraste met Beasts of the Southern Wild pakt Benh Zeitlin uit met een nieuw passieproject. Wendy, een female gaze-versie van J.M. Barrie’s jongensverhaal Peter Pan, is opnieuw een magisch-realistische filmfabel. “Kinderen voelen zich verbonden met de planeet, volwassenen knippen die band door.”

“Mijn volgende film zal er sneller zijn”, glimlacht Benh Zeitlin als ik hem aan het eind van ons gesprek tijdens Film Fest Gent 2020 vraag hoeveel geduld we dit keer zullen moeten hebben. “Ik werkte drie en een half jaar aan Beasts of the Southern Wild en zeven jaar aan Wendy, maar mijn nieuwe scenario is nu zo goed als af.”

Afwachten maar. Ondertussen kunnen we nu online genieten van zijn magisch-realistische Peter Pan-interpretatie Wendy. De film is vintage Zeitlin, meer een onderdompeling in een poëtisch universum dan een door plot gedreven verhaal. Hij ontmantelt het mannelijke perspectief van het bekende jongensavontuur, mede dankzij de betoverende vertolking van de titelrol door Devin France, elf jaar oud bij de opnames.

Afgezet tegen het gros van het streaming-aanbod, dat de lat niet hoger legt dan middelmatige degelijkheid, is de afwijkende aanpak van Hollywood outsider Zeitlin erg riskant. Maar wel bijzonder verfrissend.

Toen we elkaar in 2012 spraken in Cannes was u nog een onbekend, debuterend cineast. Enkele dagen later won u de Caméra d’Or voor Beasts of the Southern Wild en was u ‘hot’. Producenten bestookten u vervolgens ongetwijfeld met voorstellen? “Zeker, maar ik hield iedereen af. Ik wilde mijn team houden. Wat me stoort aan de filmindustrie is dat filmmakers altijd gescheiden worden van de crewleden van hun eerste films. Terwijl het belangrijk is om als filmmaker een taal en een manier van werken te ontwikkelen. Voor iemand zoals ik, die nooit op een ‘deftige’, traditionele manier films heeft leren maken en dat ook nooit wil doen, is het cruciaal om te kunnen steunen op een team dat zijn aanpak kent en begrijpt. Veel producenten wilden mij in hún universum trekken en dan stopt het voor mij.”

Toen al zei u uw werkproces te willen beschermen. “Dat is nog altijd het idee! Dat gaat om zowel de structuur waarin als de manier waarop een film gemaakt wordt. Ik werk liefst als een archeoloog, iemand die op ontdekkingstocht gaat zonder te weten wat hij gaat vinden. Ervaringen onderweg veranderen de film. Dat is minder efficiënt en veel riskanter dan de traditionele Hollywood-werkwijze. Je laat chaos toe in het systeem. Werken met echte treinen, met niet-professionele acteurs en op afgelegen locaties dwingt je om constant te improviseren. Soms zorgt dat voor catastrofes maar vaak juist voor wonderen, en altijd voor levendigheid en authenticiteit. Op basis van ons scenario kun je niet weten hoe de film er uit gaat zien. Producenten haten dat, ze willen vooraf weten wat voor soort ‘content’ het zal worden.”

Dat scenario schreef u samen met uw zus Eliza. “Het is een verhaal waar we al van kinds af aan over praten. Zonder ooit aan een film te denken. Omdat we nooit hadden verwacht succesvol te zijn op filmvlak, maar vooral omdat onze narratieve insteek zo uitdagend is dat het onmogelijk leek. Toen Beasts of the Southern Wild een succes werd, grepen we ons ‘nu of nooit’-gevoel aan om haalbaardere projecten over te slaan en voor het moeilijkste te gaan.”

Vanwaar die obsessie? “Niet het Peter Pan-verhaal maar het personage Wendy bleef hangen, omdat ik in haar een artistieke geest zie. Kunst is verbonden met je wildste verbeelding, met je meest gekke gedachten, je meest roekeloze ideeën. Dat boeit me. Weet je, toen we elkaar in Cannes spraken voelde ik al dat er iets zou gaan veranderen. Dat de wereld zou binnendringen in het universum van mij en mijn zus om te zien wat we deden. Voor het eerst zouden er verwachtingen ontstaan. Die dreigende invasie van volwassenen in onze tot dan toe kinderlijke wereld dreef me naar Peter Pan. Wat zou Peter doen?, vroeg ik me af. Hoe zou hij zijn geest beschermen tegen indringers? In die zin was het bijna natuurlijk om een film te maken rond bedreigde kindertijd en bevrijdende kinderlijkheid.”

‘Kinderen zijn niet meer dan volwassenen met open ogen’, schreef Lawrence Durrell ooit aan Henry Miller. “Ik ken het citaat, er zit veel waarheid in. Te vaak maakt men een rigide onderscheid tussen kinderen en volwassenen, alsof het twee totaal verschillende entiteiten en werelden zijn. Terwijl het leven vloeit. We maken onszelf wijs dat jeugd en volwassenheid tegenover elkaar staan, gewoon omdat we het verlies niet onder ogen willen zien – dat wat we opgeven, of wat de wereld ons vertelt dat we op moeten geven, wanneer we ouder worden. En die open ogen, het klopt dat kinderen dingen zien op een waarachtigere wijze, op een meer vrije manier. Wendy toont dat alle kinderen opgroeien maar dat de ‘wild ones’ ontsnappen.”

Wendy’s moeder zegt: “Dingen veranderen, dromen veranderen.” Vroeger wilde ze rodeorijder worden, nu wil ze enkel nog zorgen voor haar ‘stam’, haar kinderen. “We benadrukken dat je niet bang hoeft te zijn, niet enkel moet denken aan wat je verliest maar ook aan wat je kan winnen. Je mag verandering niet zien als onvermijdelijk en fataal. Vrijheid zit niet in weglopen maar in blijven. Ook in liefde zit een element van vrijheid, en in zorgen voor een ander. Dat zijn facetten van vrijheid die vaak beschouwd worden als tegenstrijdig. We trachten met Wendy de vinger te leggen op de liefde en de zorg die schuilen in roekeloosheid en wildheid én op de wildheid en roekeloosheid die in liefde en zorg zitten. Je hoeft niet te kiezen, die dingen kunnen perfect samengaan.”

Net zoals Beast of the Southern Wild opent Wendy droomachtig, energiek en chaotisch. “De eerste tien minuten van een film laten je zien hoe je moet kijken. Dat is extra belangrijk wanneer, zoals hier, een ongebruikelijke filmtaal wordt ingezet. Wendy is poëtisch maar ook levendig, zowel triest als grappig. Er treden grote energie-uitbarstingen op, er is chaos en verwarring. De proloog zet daarvoor de toon. De parallellen met Beasts of the Southern Wild zijn geen toeval. Ik denk en functioneer op een bepaalde manier en mijn beeldtaal is daar een weerspiegeling van.”

Wanneer je die openingsscènes voor het eerst ziet, laat je je meevoeren door de sfeer en de emoties; pas bij een tweede keer kijken valt op hoeveel informatie er ook wordt meegegeven. “Je hoopt altijd een film zo krachtig en fascinerend maken dat mensen hem opnieuw willen zien, meer willen ontdekken. Niet alles hoeft meteen duidelijk te zijn, er mag mysterie blijven.”

Het verhaal van Hushpuppy in Beasts of the Southern Wild omschreef u als een volksverhaal, fantasy in de traditie van Huckleberry Finn. Ook Wendy is zo’n avontuur. “Ik ben erg geïnteresseerd in mythes, vertrouwde verhalen die steeds opnieuw verteld kunnen worden en universele vraagstukken aansnijden. Naar dat universele en tijdloze streef ik ook als filmmaker.”

Het ‘vertrouwde verhaal’ waar u hier mee aan de haal gaat is dat van Peter Pan. Maar de film heet Wendy en niet ‘Peter’ of ‘Peter and Wendy’. Gaat het om een female gaze-versie? “Het origineel is een jongensverhaal. Dat wij het anders aanpakten heeft ongetwijfeld te maken met het feit dat Eliza meeschreef aan het scenario. Mijn zus houdt erg van het verhaal en het was pijnlijk voor haar om zich er niet weerspiegeld in te zien. Ze is een sterke, wilskrachtige, onafhankelijke vrouw maar Peter Pan zegt dat avontuur iets voor jongens is, dat meisjes moeten thuisblijven. Moederschap is iets zwaks, je onderneemt niets maar zorgt enkel voor de jongens. Omwille van dat mannelijk gezichtspunt wilde ze het personage Wendy ontmantelen en haar de complexiteit, onverschrokkenheid en wijsheid toekennen die traditioneel geassocieerd wordt met jongens.”

Hoe doelbewust wilde u met de verwachtingen rond J.M. Barrie’s verhaal spelen? U schrapte bijvoorbeeld beroemde personages zoals Tinkerbell. “We wilden niet dat exacte verhaal vertellen, we waren geïnteresseerd in het thema en het personage. In het herinterpreteren van symbolen. En ja, we spelen met verwachtingen. Zelfs al las je het verhaal al duizend keer, dan nog weet je niet wat er in Wendy gaat gebeuren. We vervingen ook Barrie’s sprookjesachtige fantasie-elementen door een met natuur verbonden magie. Bomen, slijk en water zijn belangrijker dan elfjes.”

Daar valt ook het personage ‘Mother’ onder, dat verschijnt in meerdere vormen: vulkanen, een zeewezen… “Sommige dingen die we kinderen leren zijn verschrikkelijk. Zo geloven kinderen dat ze met de natuur kunnen communiceren en leren wij hen dat dit niet waar is. Kinderen voelen zich verbonden met de planeet en volwassenen knippen die band door. Wanneer we als kind thuiskomen zijn we bedekt met bloed, slijk en ongedierte zonder dat het ons stoort. Als volwassene willen we niet ‘besmeurd’ worden. De kinderen in dit verhaal geloven dat ze via hun emoties communiceren met dieren en de planeet, dat ze dingen tot leven kunnen wekken. ‘Mother’ is verschillende dingen, waaronder een wezen dat de natuur van haar eiland in toom houdt. Moeder staat natuurlijk ook voor geboorte en de vulkaan is zowat de geboorteplek van de aarde, symbool voor een jeugdige bron van leven en energie.”

Waar u in Beast of the Southern Wild enkel met fysieke effecten werkte, worden hier ook digitale effecten ingezet, bijvoorbeeld om ‘Mother’ te creëren. “Natuurlijke elementen blijven overheersen, we creëerden nooit personages of sets volledig met CGI. Het ging vaak om samenstellingen, om de combinatie van fysieke en digitale elementen. Bij ‘Mother’ kwamen effecten kijken, maar we werkten ook met onderwateropnamen van een pop. De essentie bleef water dat reageert op echte materialen, niet iets dat digitaal getekend is. Door dat fysieke aspect krijgen fantastische wezens een persoonlijkheid.
“Daarom draaiden we ook op 16mm: Wendy gaat over organische dingen en daar past film beter bij. Bovendien waren de locaties van ons Neverland, met name het vulkaaneiland Montserrat, zo moeilijk toegankelijk en gevaarlijk voor elektronica dat het beter was om te werken met film. Digitaal filmen lijkt eenvoudiger, maar in sommige omstandigheden, wanneer je buiten filmt en geen controle hebt over het licht en de elementen, kan celluloid dingen met meer integriteit vastleggen.”

Naast vuur is water erg belangrijk, net als in Beasts of the Southern Wild. “Ik woon in Louisiana, waar water een constante aanwezigheid is, en een constante strijd. Water is krachtig, beweeglijk en oncontroleerbaar maar dat maakt het voor mij juist aantrekkelijk. Ik hou van elementen die mij in kracht overtreffen. Als ik de camera op een bepaalde manier wil bewegen, en de oceaan wil iets anders, dan wint de oceaan. Ik wil een film nooit al voor het draaien volledig in mijn hoofd gemaakt hebben, hij moet me uitdagen, naar onverwachte plaatsen brengen. Water is ideaal om voor verrassingen te zorgen.”

Wat in Louisiana opvalt is de sterke verbondenheid van aarde en water, met moerassen waar alles door elkaar loopt. “Die verstrengeling fascineert me eindeloos. Het zijn met elkaar verbonden werelden waar mens en dier samenleven. Je kan werelden niet van elkaar isoleren. Dat bewijst de rivier Mississippi. We trachten haar te leiden, te controleren, op te delen, maar dat lukt niet. De rivier vindt altijd weer een manier om door afbakeningen en dijken te breken. Alles wil vloeien. Rigide dingen vallen in zo’n wereld uit elkaar. Voor mij heeft de Delta-gebied iets prehistorisch, wild en chaotisch.”

In een scène waarin Peter de vulkanen regisseert, lijkt hij een filmregisseur. “Ik zag hem als een orkestleider. Maar er zijn inderdaad overeenkomsten tussen Peter en regisseren. Peter heeft het gevoel dat hij met zijn geest de natuur kan controleren. We zeggen nooit dat hij het echt kan, maar dat is onbelangrijk; wat telt is dat een kind er van overtuigd is. Peter heeft geen magische of superkrachten maar gelooft in zichzelf op epische wijze. Door dit zelfvertrouwen kan hij dingen doen die voor anderen niet mogelijk zijn.”

“Ik ga niet heel mijn leven een dweil-en-bezem-man blijven”, zegt Lost Boy Thomas. Hij wil piraat worden. Wat was uw wilde kinderdroom? “Al zolang ik me kan herinneren wil ik dingen verzinnen en verhalen vertellen. En natuurlijk ook een of ander avontuur beleven. Ontdekkingsreizigers spraken het meest tot mijn verbeelding, in het onbekende duiken fascineerde me. Wendy gaat over opgroeien, over de onzekerheden in dat proces. Wanneer je als kind begint te luisteren naar wat volwassenen zeggen over verwachtingen, over wat wel en niet realistisch is, wordt het gevaarlijk. Je moet je dromen in leven houden en er op blijven vertrouwen dat je dingen kan doen die volgens anderen onmogelijk zijn. Die spirit houdt je levendig en creatief bij het ouder worden.”

In 2012 zei u: “Door politieke polarisatie vergeet men de universele tragedie dat de planeet verwoest wordt.” Dat lijkt actueler dan ooit. “Absoluut. Het is bevreemdend om mijn woorden van toen terug te horen en te beseffen dat het alleen maar erger is geworden. Kinderen zeggen dat ze kunnen communiceren met de aarde en dat de aarde met hen communiceert. Volwassenen stellen dat zoiets een verzinsel is. Maar kijk wat er gebeurt. De aarde maakt de mens iets heel specifiek duidelijk. De eerste maanden lockdown waren ongelooflijk. Toen de mens zich terugtrok in zijn woningen, leken buiten de vogels gelukkiger, bloeiden de bomen meer, doken dieren weer op waar ze vroeger wegbleven. Daar schuilt magie in.
“Als volwassenen scheiden we onszelf van de natuur, we negeren dat we dieren zijn zoals andere dieren. Door die instelling plegen we verschrikkelijke misdaden tegen de planeet en eigenlijk tegen onszelf. We zullen onszelf uitroeien wanneer we zo bezig blijven. Het is geen toeval dat iemand als Greta Thunberg opdook. Jongeren merken zaken op, ze zien het gevaar maar ook het feit dat volwassenen afstand nemen van dingen om ze uit te buiten. Daarom willen volwassenen kinderen het zwijgen opleggen, ze betuttelen en zeggen dat ze dingen niet begrijpen. Terwijl ze het net wèl kunnen vatten en ons confronteren met onze leugens en misdaden. Ook daar gaat Wendy over.”