Dansplaining #11

Dan Hassler-Forest zoekt als de Indiana Jones van de filmwetenschappen maandelijks naar de actualiteiten, de verborgen betekenissen en geheime kamers van de filmgeschiedenis.

Acht jaar geleden gaf de moord op Trayvon Martin de burgerrechtenbeweging een nieuwe impuls met de kreet #BlackLivesMatter. Ook de Amerikaanse film- en televisieindustrie draagt sindsdien bij aan het maatschappelijke racismedebat. Onder druk van activisten en publiek probeert de industrie een inhaalslag te maken en campagnes als #OscarsSoWhite van repliek te dienen. Grote publieksfavorieten als Black Panther, Get Out en Us hebben inmiddels de deur geopend voor een grotere investering in zwart talent, en in verhalen die de pijnlijke geschiedenis van anti-zwart racisme voelbaar maken.

Maar elke inhaalslag op dit gebied gaat met ongemak gepaard. Aan de ene kant voelt men de noodzaak om de verschrikkingen die voortkomen uit het slavernijverleden onversneden in beeld te brengen. Maar aan de andere kant ligt het risico op de loer dat het resultaat een oppervlakkige vorm van exploitatie wordt. De film Antebellum en de nieuwe streaming-reeks Them werden slecht ontvangen omdat ze leken te zwelgen in extreem racistisch geweld zonder dat daar wezenlijk inzicht tegenover stond. Het in tergend detail in beeld brengen van het leed van zwarte mensen wordt daarmee een nieuwe vorm van blaxploitation. Deze verhalen laten zien dat een donkere huidskleur min of meer gelijk staat aan een doodsvonnis, en dat elke hoop op verlossing in rook op zal gaan.

Deze producties worden gevoed door een gevoel dat ‘Afropessimisme’ wordt genoemd: de overtuiging dat zwarte mensen in een wereld doordrenkt van racisme nooit voor vol aan zullen worden gezien. De tegenhanger hiervan is Afrofuturisme: een stroming in muziek, literatuur, mode, en media die juist speculeert over een betere toekomst voor mensen van kleur. Vaak is Afrofuturisme een vorm van sciencefiction, met Black Panther en het werk van popster Janelle Monáe als bekendste voorbeelden. Maar op een meer wezenlijk niveau gaat het bij Afrofuturisme om het verweven van de realiteit van racisme met een wezenlijke hoop op progressieve verandering.

Regisseur Barry Jenkins combineerde deze twee aspecten al prachtig in het Oscar-winnende Moonlight. Maar zijn nieuwe meesterwerk, de zojuist verschenen tiendelige bewerking van het boek The Underground Railroad, gaat in beide opzichten nog een stuk verder. Het mensonterende leed van slavernij wordt compromisloos in beeld gebracht. Maar dit afschuwelijke lijden is uiteindelijk niet waar het om draait.

Het verhaal van Cora, een jonge zwarte vrouw die als slaaf werd geboren, biedt de kijker een pijnlijke en intense confrontatie met het geweld dat voortkomt uit witte superioriteit. Maar deze gruwelingen worden getemperd door hoop, schoonheid en compassie. Ook zonder superhelden of vibranium laat The Underground Railroad daarmee zien dat Afrofuturisme een weg vooruit biedt voor sociaal betrokken filmmakers.