Terugzien: ONE FLEW OVER THE CUCKOO’S NEST

Wie zegt dat films geen invloed hebben? one flew over the cuckoo’s nest zorgde vele decennia voor een taboe op elektroshocks. De film is de opmaat van een groot Jack Nicholson-zomerretrospectief.

Opgesloten zitten in Guantánamo Bay is geen pretje, maar het kan altijd erger: in one flew over the cuckoo’s nest (Milos Forman, 1975) zuchten psychiatrische patiënten hulpeloos onder het schrikbewind van een monsterlijke hoofdzuster. Ze zijn volstrekt afhankelijk van haar luimen en willekeur. Haar wil is wet. Over wat die wil is, laat de film, die vijf Oscars won, geen misverstand bestaan: de hoofdzuster wil rust en orde. Geen emoties. Pillen zijn haar favoriete hulpmiddel. Patiënten worden ermee volgestopt, zodat ze volledig afgestompt zijn. Wandelende planten. Wie toch nog een teken van leven vertoont, wordt getrakteerd op elektroshocks.
Het gruwelijkste is misschien dat niemand zich het lot van de patiënten aantrekt. Bij Guantánamo Bay brachten advocaten de misstanden naar buiten, maar het tirannieke systeem in one flew over the cuckoo’s nest blijft verborgen. De reden is dat de buitenwereld denkt dat artsen en verplegers in psychiatrische inrichtingen het beste voor hebben met patiënten. Dat is een naïeve gedachte, betoogt one flew over the cuckoo’s nest. Psychiatrische inrichtingen staan in dienst van sociale onderdrukking. Wie dit als onzinnig in de oren klinkt, heeft de jaren zeventig niet meegemaakt.

Vrijbuiter
Systeem was het sleutelwoord in linkse kringen in de jaren zeventig. Favoriet zinnetje in die tijd: het systeem deugt niet! Er werd mee bedoeld dat alle kwaad in de wereld voortkomt uit het kapitalisme. Dat uitbuitstelsel maakt van mensen loonslaven en willoze consumenten. Wie dat niet wil worden, heeft een groot probleem, want in het kapitalisme moet iedereen een aangepast radertje zijn. Instituties als scholen kwijten zich van die taak. De enkeling die door de mazen van het systeem glipt, wordt hardhandig tot modelburger gemaakt. Hij krijgt bijvoorbeeld het label ‘gek’ opgeplakt. De psychiatrische inrichtingen zitten vol met zulke mensen, die de ‘misdaad’ hebben begaan onaangepast te zijn. Het is de omgekeerde wereld: niet zij zijn gek, maar de repressieve kapitalistische maatschappij deugt niet. Deze opvatting werd eind jaren zestig populair onder de noemer antipsychiatrie.
one flew over the cuckoo’s nest stond midden in deze stroming: niet de patiënten zijn gestoord, maar de tirannieke hoofdzuster. Zij staat symbool voor de onverdraagzame maatschappij, die niet kan omgaan met individualiteit en afwijkend gedrag. De boel komt op scherp te staan als Jack Nicholson als vrolijke vrijbuiter in de inrichting belandt. Hij gaat de strijd aan met de hoofdzuster. Dat de patiënten niets mankeren, blijkt als Nicholson tijdens een uitje er met hen vandoor gaat. Als hij een vissersboot steelt, leidt dat tot veel lol aan boord. Als hij later drank en hoeren de inrichting in smokkelt, mondt dat uit in een uitbundig nachtelijk feest. De scènes onderstrepen dat de patiënten gewone mensen met normale verlangens zijn. Het is de inrichting die hen van hun persoonlijkheid berooft. En die uiteindelijk ieder individu verplettert. Zelfs Nicholson verliest de strijd en eindigt na een elektroshock als een zombie.

Koekoeksei
one flew over the cuckoo’s nest maakte in 1975 een verpletterende indruk, maar bij terugzien valt de grenzeloze naïviteit op. De film heeft meer te maken met een starre ideologische overtuiging dan met de werkelijkheid. Je vraagt je af of de makers weleens een psychiatrische inrichting hebben bezocht. Dachten zij werkelijk dat alle psychiatrische stoornissen sociale oorzaken hebben? Nooit gehoord van erfelijke psychische aandoeningen?
Het goede van one flew over the cuckoo’s nest was dat hij de autoritaire verhoudingen in de psychiatrie aanviel. Patiënten horen serieus te worden genomen. Maar de film richtte meer schade aan dan dat hij goed deed. Het onjuiste beeld van elektroshocks — zoals in de film gebeurde het al lang niet meer — zorgde decennia voor een taboe op deze behandelwijze van zware depressies. Het is ten koste gegaan van het levensgeluk van veel mensen. Wie in cijfers is geïnteresseerd: dertig procent van de lijders aan zware depressies heeft geen baat bij medicijnen. Zeventig procent van deze groep heeft profijt van elektroshocks, maar die behandeling werd hen onthouden. one flew over the cuckoo’s nest was een koekoeksei in de psychiatrie, waarna het jong iedereen het nest probeerde uit te werken.

Jos van der Burg

one flew over the cuckoo’s nest is vanaf 23 juni te zien in de filmtheaters. Onder de titel Here’s Jack! vertoont EYE Film Instituut in juli en augustus een dertig films tellend retrospectief van films met Jack Nicholson.