Psychoanalyse, angst en spanning

Na Hitchcock zou je Steven Spielberg misschien wel de tweede grote Master of Suspense uit de filmgeschiedenis kunnen noemen. Hij heeft er in ieder geval nooit een geheim van gemaakt dat Hitch zijn grote voorbeeld is.

Steven Spielberg heeft er nooit een geheim van gemaakt: Alfred Hitchcock is zijn grote voorbeeld. Met name in films als Jaws (1975) en Close Encounters of the Third Kind (1977) probeerde hij op dezelfde manier als Hitchcock spanning op te bouwen. Toch ontwikkelde Spielberg de laatste decennia vooral een geheel eigen filmtaal die gebruikmaakt van menselijke emoties als verbazing en nieuwsgierigheid, van onderbewuste angsten en van de spanning die dat teweegbrengt.

Bekeken vanuit de psychoanalyse bespeelt hij menselijke fobieën door middel van allerhande filmische en stilistische technieken. Camerabewegingen, beeldcompositie, muziek en geluiden brengen elk op hun beurt reacties teweeg, waar de toeschouwer onbewust op reageert.

Vertigo-shot
Aan Hitchcock ontleende hij het gebruik van anticipatie, een essentieel onderdeel van de beroemde suspense: de toeschouwer weet dat er iets angstigs of spannends te gebeuren staat, maar het duurt lang voordat het gebeurt. Een andere methode die hij aan Hitchcock ontleende is om de camera te gebruiken als het oog van een speurder die op eigen houtje op zoek gaat naar geheimzinnige objecten. En Hitchcocks beroemde ‘vertigo shot’ (de dollyzoom, waarbij de camera naar achteren beweegt, terwijl de lens inzoomt, en zo je gevoel voor evenwicht verstoort) werd dankzij het gebruik in Jaws nog bekender.

De effecten van deze manier van filmen vinden bij de toeschouwer plaats op een cognitief en mentaal niveau. Daardoor loont het de moeite om vanuit een psychoanalytische benadering naar Spielbergs films te kijken. Hoe komt het dat hij de spanning zo goed en herkenbaar weet op te roepen en ons daardoor zo indringend confronteert met onze diepste angsten? En waardoor weet hij ons zo sterk te manipuleren dat we het gevoel van angst als het ware uit zijn films overnemen? Waarom zijn we, met andere woorden, bang voor haaien, vrachtwagens en buitenaardse invasies en koppelen we die angst aan een aantal iconische beelden en scènes uit het werk van Spielberg? Met name Duel, Jaws en War of the Worlds blinken hierin uit.

Man en vrachtwagen
Spielbergs doorbraakfilm Duel vertelt het verhaal van David Mann (Dennis Weaver) die op een landelijke weg een langzaam rijdende vrachtwagen meerdere malen moet inhalen om hem te passeren, waarop de kwaadwillige vrachtwagenchauffeur hem achtervolgt en terroriseert. De plot klinkt simpel, maar de uitwerking daarvan is een bewijs van Spielbergs effectieve gebruik van allerlei verschillende cameratechnieken. Allereerst is het inhalen van een langzaam rijdende vrachtwagen een herkenbare situatie. Maar wat nu als zo’n log gevaarte zich opeens niet meer aan de ‘spelregels’ houdt?

De spanning wordt voornamelijk veroorzaakt door Spielbergs shotkeuze: hij gebruikt veelvuldig close-ups die het angstige of bezorgde gezicht van David Mann laten zien, aangevuld met al even close gefilmde over the shoulder-shots, waardoor we kunnen meekijken naar de gevaren en gebeurtennissen waar David mee geconfronteerd wordt. De beelden zijn zo snel gemonteerd, dat ze de ernst, de spanning en de rivaliteit tijdens het racen van de situatie naar de voorgrond brengen; het snelle afwisselen creëert ook momenten waarop de kijker op het onverwachte gaat anticiperen. Het meest interessant blijft dat we als kijker perspectivisch verbonden zijn aan de hoofdpersoon, maar geen enkele band opbouwen met de antagonist. Die blijft onpersoonlijk en anoniem. We zien de vrachtwagenchauffeur nooit in beeld, alleen flitsen van zijn armen, benen, schoenen. De eigenlijke vijand is de donkere, roestige vrachtwagen die alleen communiceert met zijn claxon. Een metalen monster.

Bij een wegrestaurant aangekomen ziet David de vrachtwagen buiten geparkeerd staan, waardoor elke persoon aan de bar een potentiële verdachte wordt. Via een monologue interieur vraagt David zich af waarom dit nu juist hém moet overkomen. De hoge tonen van de muziek voeren de spanning verder op. Evenals de montage van gezichten, en schoenen, want dat laatste is eigenlijk het enige waar David de terreurchauffeur aan kan herkennen.

Spielberg haalt hier een geweldige mind game met de toeschouwer uit, door hem steeds verder in de angst van David onder te dompelen. Als hij iemand naar buiten ziet lopen die de vrachtwagen aanraakt, lijkt hij zijn belager te hebben gevonden. Als dat dan toch niet zo blijkt te zijn, draait hij door.

Man en haai
Jaws is natuurlijk de ultieme Spielbergfilm. Bijna iedereen kent het verhaal van de gigantische haai die de kleine eilandgemeenschap van Amity bedreigt, waarop sheriff Brody (Roy Scheider) samen met een mariene wetenschapper en een oude visser besluit het moordlustige en gevaarlijke beest een halt toe te roepen. Niet veel films hebben zo’n effect gehad dat ze dankzij ons cognitief geheugen zelfs buiten het universum van de film een rol zijn gaan spelen. Denk bijvoorbeeld aan de angst die mensen door de film hebben gekregen voor de zee en ander open water. Het is vergelijkbaar met de douchescène uit Hitchcocks Psycho (1960) of later de hotelgangen uit Stanley Kubricks The Shining (1980).

Het werkt omdat Spielberg gebruikmaakt van een bestaand beest dat wij als monster kunnen beschouwen, met zijn zwarte levenloze ogen en eindeloos lijkende rijen tanden. Spielberg toont in close-ups een angstaanjagend dier waarvan het verstand geheel op moorden lijkt te staan. Een van de meest effectieve close-ups in deze film is het vertigo-shot dat gepaard met de mysterieuze muziek die via hoge tonen aangeeft dat er het volgende beeld iets spannends gaat komen. Dit wordt vertaald naar de angst die we als kijker voelen omdat Brody dat door middel van zijn gezichtsuitdrukking ook weerspiegelt.

Man en massa
In War of the Worlds creëert Spielberg een gevoel van overweldiging doordat de gebeurtenis zo groots is en de mens zo nietig lijkt, wat op zijn beurt de kijker aangrijpt. Ray Ferrier (Tom Cruise), zijn zoon Robbie (Justin Chatwin) en dochtertje Rachel (Dakota Fanning) moeten vluchten om aan vernietiging door een buitenaardse invasie te ontkomen. Het is alsof de gruwelen van een oorlog aan ons geopenbaard worden. Vrijwel iedereen zal de spanning van deze film hebben ervaren als een vorm van wanhoop, vanwege alle onheil dat zich afspeelt. De mensen in de film zijn compleet machteloos en alle gebeurtenissen doen zich plotseling en onverwachts voor, waardoor men in een rollercoaster belandt die draait om het thema ‘vluchten’.

Als kijker zit je voortdurend op het puntje van je stoel omdat je bij elk voorteken het idee krijgt dat het voor de personages tijd is om te vluchten, terwijl ze, verbaasd en overweldigd omhoog starend naar het dreigende gevaar, als vanzelfsprekend verstijven. Wij, de kijkers, worden vervolgens beloond doordat wij in het hieropvolgende shot de gruweldaden van de buitenaardse wezens mogen aanschouwen.

Doordat wij als toeschouwers voortdurend een verband leggen met vergelijkbare beelden uit de werkelijkheid, reageert ons lichaam alsof we ons daadwerkelijk in een stresssituatie bevinden. Je zou dit psychologische proces kunnen vergelijken met een wakende nachtmerrie.