NL film m/v?

Achter de schermen zijn mannen nog altijd in de meerderheid

Nynke

Je zou denken dat achter de schermen van Nederlandse films tegenwoordig evenveel vrouwen als mannen werken, maar dat is nog steeds niet het geval. Dat beïnvloedt niet alleen het aantal vrouwen vóór de camera. Vooral in historische films zoals Nynke zorgt het ook voor een eenzijdige, stereotiepe representatie van vrouwen, schrijft Afra Kiezebrink.

34 procent en 66 procent. Dat was de verhouding tussen vrouwen en mannen die achter de schermen meewerkten aan Nynke (2001), geregisseerd door Pieter Verhoeff. Een ruime meerderheid was man. Best gek als je bedenkt dat Nynke juist over een vrouw ging. De film speelt zich af aan het eind van de negentiende eeuw en vertelt het levensverhaal van kinderboekenschrijver Nynke van Hichtum, pseudoniem van Sjoukje Bokma de Boer. Belangrijke thema’s in de film hebben te maken met vrouwelijkheid en feminisme: Sjoukje worstelt met haar rol als huisvrouw en vindt het moeilijk te verkroppen dat ze als vrouw van politicus Pieter Jelles Troelstra altijd maar op de tweede plek komt. Toch werd het verhaal van Sjoukje dus verteld door mannen. Dat maakt Nynke exemplarisch voor de meeste historische films die in Nederland gemaakt worden over vrouwen.

Nynke

Het is nu ruim twintig jaar geleden dat Nynke verscheen. Na meerdere internationale feministische bewegingen op Twitter, zoals #MeToo en #OscarsSoMale, zou je denken dat de man-vrouwverhoudingen achter de Nederlandse schermen tegenwoordig niet zo scheef meer zouden zijn. Gedurende die twintig jaar klonken vanuit verschillende media ook voorzichtig positieve geluiden over de toenemende gelijkheid tussen mannelijke en vrouwelijke filmmakers. Floortje Smit vergeleek in 2016 bijvoorbeeld in de Volkskrant het aandeel van vrouwelijke medewerkers in de filmindustrie van Nederland met dat van hun buitenlandse collega’s. Ze schreef dat vrouwen hier ‘relatief goed vertegenwoordigd’ zijn en stelde de vraag of het glazen plafond in de Nederlandse filmwereld op instorten stond. Vergelijkbaar was Kayleigh Tervoorens bewering in de VPRO Gids uit 2014: ‘De filmindustrie is in vergelijking [met Hollywood] een stuk vrouwvriendelijker.’

Toch is Nynke ook in 2022 nog steeds representatief voor de verhoudingen. Nog steeds werken er in de Nederlandse filmwereld gemiddeld minder vrouwen dan mannen. Het rapport ‘Beter is nog niet goed’ uit 2022 laat zien dat ongeveer negentien procent van alle medewerkers achter de schermen van Nederlandse speelfilms vrouw is. Dat is vijftien procent mínder dan bij Nynke. Het glazen plafond staat in de Nederlandse filmindustrie nog lang niet op instorten.

Klopte wat Smit en Tervooren beweerden dan helemaal niet? Hun conclusies waren niet onjuist, maar kwamen wel grotendeels voort uit de vergelijking die ze maakten tussen de man-vrouwverhoudingen in de Nederlandse en buitenlandse filmindustrieën, zoals Hollywood. Het aandeel vrouwelijke professionals ligt in Nederland inderdaad hoger dan in de meeste andere landen, ook al gaat het slechts om een vijfde van alle medewerkers.

Daarnaast baseerden Smit en Tervooren hun conclusies vrijwel alleen op de cijfers over vrouwelijke regisseurs, producenten en scenaristen. Maar er zijn natuurlijk nog een heleboel andere functies achter de schermen van een speelfilm. Denk aan medewerkers die verantwoordelijk zijn voor camera, montage, geluid, licht, make-up of production design. In die beroepsgroepen is het aandeel vrouwen nog een stuk lager dan onder regisseurs, scenaristen en producenten.

Mannelijke blik
Die man-vrouwverhouding heeft invloed op de film en de personages die erin voorkomen. Dat heeft waarschijnlijk te maken met wat de male gaze wordt genoemd. Deze term, die letterlijk ‘mannelijke blik’ betekent, werd in 1975 geïntroduceerd door Laura Mulvey. Zij schreef dat vrouwen in films vanuit een mannelijk en heteroseksueel perspectief worden neergezet, met ‘de vrouw als afbeelding [en] de man als drager van de blik’. Films kunnen natuurlijk niet écht een mannelijke blik hebben. Het punt is dat vrouwen via camera- en acteerkeuzes op eenzelfde, stereotiepe manier worden afgebeeld. Lange tijd draaide dat om schoonheid en kwetsbaarheid, inmiddels lijkt de slinger de andere kant op te bewegen en moeten alle vrouwen stoer zijn. Ook dat is een rolpatroon, een verbeelding vanuit een vooropgezet idee van wat een vrouw moet zijn.

Mulvey’s analyse is veertig jaar later nog steeds relevant. Uit onderzoek naar Hollywood-films uit 2021 blijkt dat 66 procent van alle personages met tekst man is en slechts 34 procent vrouw. Dat heeft volgens het rapport te maken met de man-vrouwverdeling achter de schermen: in Hollywood-films met alleen maar mannelijke regisseurs en/of scenarioschrijvers speelt slechts in negentien procent van de gevallen een vrouw de hoofdrol. Ook de leeftijd van de mannelijke en vrouwelijke personages verschilt. Ongeveer 30 procent van de vrouwelijke personages die werden onderzocht is veertiger of ouder, tegenover 55 procent van de mannelijke rollen. Vrouwen in films zijn gemiddeld dus jonger. Volgens psycholoog en schrijver Douglas T. Kenrick is dat te verklaren doordat mannen die ouder worden vaker geïnteresseerd zijn in jonge vrouwen.

Good Luck to You, Leo Grande

Overigens is er van alles aan het schuiven op dit vlak, maar daar is nog weinig onderzoek naar gedaan. Zie de rol van Emma Thompson in Good Luck to You, Leo Grande (2022). Zie Angela Bassetts rol als koningin Ramono in Black Panther: Wakanda Forever (2022): krachtige hoofdrollen van zelfverzekerde personages die het heft in eigen hand nemen.

Recent verscheen op Netflix de film Lou (2022) waarin het vrouwelijke hoofdpersonage in weinig meer herinnert aan een traditioneel rolpatroon: ze is een getrainde ex-CIA-agent, kent gevechtstechnieken, vecht in de film even wreed en bloederig als de mannen tegen wie ze het opneemt. En kiest er uiteindelijk zelfs voor haar eigen kind om te brengen, een volwassen man die een gevaar voor zijn omgeving is geworden. Je ziet de rollen voor vrouwen evolueren, maar over zulke recente ontwikkelingen bestaat nog geen goed kwantitatief overzicht. Bovendien speelt die ontwikkeling zich tot nu toe vooral buiten Nederland af, een enkele uitzondering daargelaten.

Vrouwen in historische films
De afgelopen jaren verschenen er meer films als Nynke, die zowel historisch als biografisch zijn. Sommige films laten zien dat vrouwelijke personages wel degelijk actief en krachtig kunnen zijn, maar vaker wordt er onvoldoende ruimte gegeven aan hun perspectief. Zie La vie en rose (2007), een film over het leven van de Franse zangeres Édith Piaf, geregisseerd door Olivier Dahan. In The New York Times en andere publicaties werd de over het algemeen goed ontvangen film bekritiseerd omdat de makers weinig achtergrondinformatie over Piaf lieten zien, waardoor de redenen voor haar zelfdestructieve gedrag vaag blijven en er een zweem van hysterie om haar heen blijft hangen.

Factory Girl

Even problematisch is de neiging om de focus op de relatie of het huwelijk van de vrouwelijke hoofdpersoon te leggen. De meeste biopics over vrouwen beginnen rond het punt dat de vrouw de man ontmoet. Alsof haar leven vóór dat moment niet van belang is, zoals Guardian-recensent Peter Bradshaw schreef over Factory Girl (2006), een film over acteur en model Edie Sedgwick. Volgens Bradshaw was de film te veel gefocust op haar relaties met kunstenaar Andy Warhol en muzikant Bob Dylan en worden die verhoudingen zwaar overdreven. Ook Nynke ‘definieerde’ het hoofdpersonage via haar relatie met haar echtgenoot. Over haar jeugd wordt bijna niks vermeld. Bovendien is de ondertitel van de film: een liefdesgeschiedenis. Sjoukje’s huwelijk met Pieter Jelles staat centraal, in plaats van de carrière die ze wel degelijk nastreefde. Dat was juist het probleem: dat haar carrière in de verdrukking kwam dóór die liefdesgeschiedenis.

Kiezen de vrouwen wél voor zichzelf en hun werk in plaats van voor huwelijk & huishouden, dan wordt dat bijna altijd geproblematiseerd. Historische films van mannelijke filmmakers geven een positief beeld van succesvolle werkende mannen. Vrouwen worstelen vrijwel altijd met het combineren van carrière en huwelijk en ondervinden daar negatieve gevolgen van, zoals depressie of trauma. Ook in Nynke: Sjoukje voelt zich opgesloten in haar rol als huisvrouw, die haar wordt opgedrongen door Pieter Jelles’ politieke carrière, en wil liever boeken schrijven. Daardoor verslechtert zowel haar relatie met Pieter Jelles als haar mentale gezondheid.

Filmwetenschapper Dennis Bingham stelt dat mannen die films maken over historische vrouwen, met de beste bedoelingen, focussen op de psychische problemen die vrouwen krijgen door het conflict tussen hun carrière en gezin. Maar daardoor, zegt Bingham, worden deze mentale problemen van vrouwen juist gedramatiseerd. In Nynke zijn bijvoorbeeld bepaalde elementen uit Sjoukje’s leven weggelaten die haar slachtofferrol juist tegenspraken. In werkelijkheid stelde Sjoukje namelijk zelf al kort na haar verloving met Pieter Jelles voor om uit elkaar te gaan, omdat haar psychische gezondheid toen al verslechterde door hun relatie. Dat feit werd weggelaten uit de film, waardoor haar rol van slachtoffer in het huwelijk benadrukt wordt.

Vrouwen achter de camera
De verhouding tussen het aantal mannen en vrouwen achter de camera lijkt misschien niet bepalend voor de representatie van vrouwen in een (historische) film, maar een onderzoek uit 2017 stelt dat die wel degelijk van belang is. Films geregisseerd door vrouwen bevatten meer vrouwelijke personages. Vrouwelijke regisseurs creëren eerder dan hun mannelijke collega’s rollen voor vrouwen die ouder zijn dan veertig. Die grotere diversiteit betreft niet alleen genderverhoudingen: vrouwelijke filmmakers kiezen ook makkelijker en vaker voor een diverse, multiculturele cast.

Specifiek in historische films en biopics kiezen vrouwelijke filmmakers er vaker voor om complete en complexe vrouwen te laten zien. Zij streven naar een volledig, realistisch beeld van vrouwen, in plaats van een nadruk op uiterlijk of een beeld van vrouwen als passief slachtoffer. Ook kijken ze vaker kritisch naar de onderdrukking van vrouwen in de historische periode waarin de film zich afspeelt.

Portrait de la jeune fille en feu

Een goed en recent voorbeeld is Portrait de la jeune fille en feu (2019). De cast en crew van deze Franse film, die speelt in de achttiende eeuw, bestaat bijna volledig uit vrouwen. Doordat er geen mannelijke personages in de film zitten, worden de vrouwelijke hoofdpersonen geen slachtoffer gemaakt van mannen die regels aan hen opleggen of hen verbieden dingen te doen. Hun liefdesverhaal, emoties en gedachten staan centraal, maar de film vergeet niet om in het voorbijgaan de onderdrukking van vrouwen in de achttiende eeuw subtiel zichtbaar te maken.

Barstjes
Hoewel er steeds meer aandacht is voor de rol van vrouwen voor en achter de schermen in de filmindustrie, blijven mannelijke filmmakers in de meerderheid, zowel in Nederland als in andere landen. Het relatief grote aantal mannen dat films maakt, zorgt vaak voor een oppervlakkige vertegenwoordiging van vrouwen. Zelfs in historische films waarin een vrouw centraal staat, zoals Nynke, is zij niets meer dan de dupe van de botsing tussen haar werk- en privéleven. Ondanks de langzame vooruitgang die er in de filmwereld is op het gebied van genderdiversiteit en -inclusie, is het glazen plafond voor en achter de camera nog lang niet verdwenen. Er zitten hooguit een paar barstjes in.


Afra Kiezebrink is bachelorstudent Taal- en Cultuurstudies aan de Universiteit Utrecht. Filmkrant publiceert dit artikel in het kader van een opdracht behorende bij die opleiding.