Moonshot wil de digitale cultuur een boost geven

Digitale cultuur – van VR tot interactieve performance – grijpt om zich heen, maar wordt nog niet altijd begrepen. Hoe bereik je het publiek? Snappen de fondsen het? Moonshot Digitale Cultuur wil het veld bij elkaar brengen en beter zichtbaar maken. “Immersief is het toverwoord.”

Ja, ook Cannes had dit jaar een XR-competitie voor immersieve producties. Dan zou je dus zeggen dat de digitale cultuur nu echt zijn plaats in het domein van de kunsten heeft veroverd.

Cannes is zelfs een beetje laat. Op ‘onze eigen’ festivals, zoals IDFA, Cinekid, NFF en IFFR zijn we al helemaal gewend aan onderdelen met nieuwe digitale magie. En toch… Waarom is het initiatief Moonshot Digitale Cultuur dan nodig?

Voor de duidelijkheid: ik bedoel dus niet dat alle bioscoopfilms tegenwoordig digitaal zijn. Nee, allerlei andere creatieve toepassingen zwermen rond, van VR tot interactieve installaties of een AI-stem in je hoofd (Voice in My Head, Kyle McDonald & Lauren Lee McCarthy).

Zo had ik tijdens het meest recente DocLab een heel bijzondere ervaring met de interactieve VR-installatie Turbulence: Jamais vu (Ben Joseph Andrews & Emma Roberts). Ik ging zitten aan een tafel vol alledaagse spullen, maar toen ik de VR-headset opzette zag ik alles, inclusief mezelf, op een heel verwarrende manier. Zoals mensen met het jamais-vu-syndroom het altijd voelen. Het gevoel dat de wereld vreemd is.

Heel iets anders, maar even indrukwekkend was (this conversation is) Off the Record (Nirit Peled). Een performance met acteurs omgeven door een zaalbreed opgesteld scherm vol digitaal geanimeerde figuurtjes. Dat blijft er dus van je over wanneer het algoritme dat moet voorspellen welke jongeren crimineel worden zich over je ontfermt. Beklemmend, origineel, kritisch en ontroerend tegelijk. Zowel op DocLab als bij NFF Storyspace kon ik me twee jaar geleden in de installatie Symbiosis een ander wezen voelen. Daarover straks meer.

Als ik me heb laten betoveren door zo’n unieke installatie bekruipt me soms de gedachte: zal zoiets bijzonders na het festival ooit nog te zien zijn? Ik ben vast niet de enige. Digitale cultuur is nog geen echt ecosysteem, zo stelt Steye Hallema, maker van de veelgeprezen interactieve VR The Imaginary Friend als ik hem voor dit artikel spreek. Geen duidelijk afgebakend werkveld met producenten, fondsen, distributeurs en vertoners zoals bij film.

Hoog mikken
Drie jaar geleden, tijdens Cinekid MediaLab, werd de behoefte om zo’n ecosysteem van onderaf te creëren al eens besproken. Dat was een start. Bij een volgende ontmoeting, het jaar daarop tijdens het NFF, met allerlei vertegenwoordigers uit het veld – van makers en programmeurs tot fondsen – kreeg het initiatief een naam: Moonshot Digitale Cultuur.

Moonshot betekent hoog mikken, een gedroomd punt op de horizon zetten waar je ooit hoopt uit te komen. Een inspirerende richtingaanwijzer. Moonshot Digitale Cultuur is geen organisatie maar een initiatief, een reeks presentaties, expertsessies en rondetafelgesprekken om plannen te maken, uit te vinden wat beter kan, te netwerken en contacten te leggen. Er is een website, een nieuwsbrief en een soort kerngroep van aanjagers uit Cinekid, IDFA, MU Hybrid Art House, NAPA, NFF en het Nieuwe Instituut.

Want er gebeurt al heel veel. Digitale cultuur leeft. Ik herinner me dat ik zes jaar geleden bij Eye Extended met een VR-bril op met blote voeten in het zand tussen de migranten aan de Mexicaanse grens liep voor Carne y arena van Alejandro Iñárritu. Dries Depoorter stelde je bij DocLab en MU al eens in de gelegenheid om voetgangers die aan de andere kant van de wereld slordig oversteken te verklikken (Jaywalking). Steye Hallema bedacht het Smartphone Orchestra. Met deze drie voorbeelden doe ik het fenomeen hopeloos tekort. Digitale cultuur is heel divers, kunstenaars voelen zich uitgedaagd nieuwe dingen te bedenken. En dat is, kort samengevat, zowel kracht als handicap.

Sprokkelen
Wat maakt Digitale Cultuur zo bijzonder, wat zijn de knelpunten waar makers tegenaan lopen, wat heeft Moonshot voor ogen? Vragen die ruimschoots stof leveren voor een zoomgesprek met Leonieke Verhoog, hoofd Cinekid MediaLab, en Angelique Spaninks, directeur en curator van MU Hybrid Art House in Eindhoven, geen museum maar een presentatieplaats met voorliefde voor kunst die dwars door de disciplines gaat, wat digitale cultuur ook doet.

De hele keten, van idee via productie tot beleving door het publiek is ingewikkelder dan bijvoorbeeld bij film, zo legt het tweetal uit. “Het is ook elke keer anders, omdat het innovatief is en grenzen verkent en verlegt. Wat kan er allemaal met digitale cultuur, met nieuwe media, met audio, met VR, met AI, noem maar op.” En dan hebben we het nog niet eens over crossovers tussen bewegend beeld, performance, interactief werk enzovoorts. “Immersief is het nieuwe toverwoord.”

Het betekent onder meer vaak veel langere research en productie, omdat veel nieuw is en uitgevonden moet worden. Het betekent ook dat het doorgaans niet voor de hand ligt naar welk fonds je stapt. Alleen het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie biedt momenteel een geoormerkte regeling voor digitale cultuur, maar makers zijn veelal interdisciplinair en dus niet alleen ontwerpers maar ook filmmakers, beeldend kunstenaars, theatermakers etc. Ze moeten daardoor sprokkelen, en af en toe hun neus stoten omdat een commissie hun plan niet begrijpt. Wie eenmaal voor een project wat bij elkaar heeft geschraapt, moet voor een volgend weer bij nul beginnen. Ook distributie en vertoning zijn moeilijk te financieren.

Zie bijvoorbeeld het al genoemde The Imaginary Friend, dat in 2023 in première ging op het filmfestival van Venetië en vervolens werd vertoond op festival binnen en buiten Nederland, waaronder NFF en Cinekid. Je wordt daarin het denkbeeldige vriendje (met flappende vleugels) van de achtjarige, om zijn moeder rouwende Daniel. Hallema werkte er zeven jaar aan, en besloot halverwege alles om te gooien omdat de aanvankelijk gebruikte techniek niet geschikt was. “Het was een schip bouwen terwijl je al vaart”, vat Hallema het samen. Plus: “Het Filmfonds begreep het niet meteen, hun reactie getuigde vooral van onkunde.”

Corine Meijers van Studio Biarritz, producent van The Imaginary Friend en betrokken bij Moonshot, beaamt dat de financiering van dergelijke relatief dure projecten vaak puzzelen is. “Dankzij Submarine als aanvankelijke hoofdproducent kon Hallema toch doorgaan. En we zijn met het Filmfonds in gesprek gebleven, dat heeft uiteindelijk toch resultaat opgeleverd.” Om daaraan toe te voegen dat de Nederlandse digitale cultuur veel potentie heeft. “Mooi om al die jonge disciplines en jonge talenten te zien.”

Er zijn inmiddels ook nieuwe, beter op deze ontwikkelingen toegesneden fondsen zoals Immerse Interact (van het Filmfonds en het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie) en het CIIIC-programma, mogelijk gemaakt door het Nationaal Groeifonds. Maar festivals en instellingen die opgenomen zijn in de culturele basisinfrastructuur (BIS), zoals Cinekid, ergeren zich eraan dat dit betekent dat ze geen andere fondsen meer aan kunnen spreken voor bepaalde digitale projecten, die alleen al vanwege de benodigde hardware en vaak lange ontwikkeltijd vaak relatief duur zijn.

Groter publiek
Makers zien dat veel festivals, ook internationaal, hun innovatieve projecten welkom heten, maar dat het daarbuiten moeilijk is publiek te bereiken. Zo zou je de installatie Asunder (Tega Brain, Julian Oliver en Bengt Sjölén), waarin AI zich waagt aan klimaatbeheer met soms ingrijpende maatregelen, na de vertoning op het afgelopen IFFR een veel groter publiek gunnen. Navraag leert dat Asunder in het buitenland op veel plaatsen te zien is geweest, maar dat er in Nederland nog geen verdere plannen zijn. Ook het team van (this conversation is) Off the Record onderzoekt op moment van schrijven nog hoe het project gedistribueerd kan worden.

Of neem het bekroonde Symbiosis (op IDFA DocLab 2022 winnaar van een speciale juryprijs) van Marcel van Brakel en Mark Meeuwenoord, met Corine Meijers als co-producent. Een complexe interactieve installatie, gebaseerd op een toekomstfilosofie over een mensvorm meer in harmonie met andere schepsels. Voel je een beetje een plant of dier. Deze onderdompeling, die niet alleen VR gebruikt maar ook zintuigen als tast en smaak aanspreekt, was in Nederland op enkele festivals te zien, maar reist niet zomaar langs filmtheaters of bibliotheken. Het kan maar op één plaats tegelijk worden gepresenteerd en de productie is ingrijpend. Toch kwam er een tour door de Verenigde Staten. En sinds kort heeft het team twee sets van de opblaasbare pakken die nodig zijn, dus twee vertoningsplaatsen, of twaalf in plaats van zes bezoekers tegelijk. Hopelijk eind oktober in Halle, Duitsland, op het Silberzalz Film Festival. Als de benodigde financiën worden vergaard; daaraan wordt nu hart gewerkt.

Maar los van festivals zijn gespecialiseerde vertoningsplaatsen schaars. Langer lopende exposities lopen vaak stuk op hoge kosten voor apparatuur. Zoals er ook vrijwel geen distributeurs zijn. In Nederland is er op dit moment slechts één: het door Babette Wijntjes opgerichte Cassette, een collectief voor film en immersieve ervaringen dat zich bezighoudt met research, ontwikkeling, productie en distributie, en ook het VR-platform Nu:Reality heeft opgezet.

Stampvoeten en ontschotten
Gaat Moonshot dit allemaal oplossen? Dat is allicht wat simpel gesteld. Ook zonder Moonshot kwamen er al zaken in beweging, waaronder verschillende onderzoeken. Maar als Moonshot verbindingen legt en mensen uit alle hoeken van het veld bij elkaar aan tafel zet kan het zeker sneller gaan.

Sinds de start zijn er twee keer per jaar diverse sessies gehouden (verslagen op de Moonshot-website) en het Moonshot-team mocht al vrij snel een positief ontvangen presentatie bij OCW houden. Een andere winst van Moonshot is de Pilot Vouchers culturele immersieve producties van het Stimuleringsfonds. De pilot krijgt binnenkort waarschijnlijk een vervolg in een permanente regeling.

Moonshot maakt ook duidelijk dat digitale cultuur niet zomaar een nieuw sectortje is, maar een belangrijk gebied voor innovaties en verbindingen tussen disciplines. De Moonshot-website geeft een helder overzicht van de waardes van digitale cultuur, van puur artistiek tot aanjager van vernieuwing, kruisbestuivingen en kritische beschouwing van technologie.

Mensen die op een of andere manier bij digitale cultuur betrokken zijn weten Moonshot steeds meer te vinden. “We proberen digitale cultuur beter voor het voetlicht te brengen, laten zien wat het is, krachten bundelen, meer samenhang creëren”, zo vatten Verhoog en Spaninks de insteek samen. “En blijven stampvoeten waar nodig”, voegt Verhoog toe.

De Moonshot-website zet de doelen duidelijk op een rij. Een meerjarige, strategische digitaliseringsagenda, met beleidsconsequenties en financiële middelen. Een duidelijke structuur met regelmatige gesprekken met beleidsmakers. Vergroten van de zichtbaarheid voor het publiek. Meer permanente plekken voor presentaties. Investeren in digitale speeltuinen en labs.

“En we moeten ontschotten. Schotten weghalen tussen traditionele instellingen, regelingen en disciplines”, aldus Verhoog en Spaninks. “Jonge makers zien die schotten niet eens. Die maken gewoon kunst – een theatervoorstelling over TikTok, met interactief publiek, en deels online. Dat kan allemaal. Dus als we die kunnen voorzien van funding en meer plekken waar ze hun werk kunnen laten zien, dan zou Moonshot al heel hard stralen.”

Veel te gebeuren
Een prachtige tekening van Rogier Klomp toont de digitale cultuur in al zijn complexiteit en uitdagende mogelijkheden als een boom met allerlei verschillende takken. Het is wel een boom die niet alleen bovengronds verder vertakt maar ook nog steviger kan wortelen.

Aan beide wordt gewerkt: “Zo onderzoekt Nieuwe Instituut hoe de presentatie en distributie van immersieve kunst verbeterd kan worden. Er wordt meer aandacht gevraagd voor de archivering van digitale cultuur, onder meer via expertisecentrum LI-MA en het Netwerk Archieven Design en Digitale Cultuur (NADD). En er komt een jaarlijks evenement, om digitale cultuur te vieren en zichtbaar te maken. De aftrap daarvan zal dit najaar tijdens IDFA zijn, intentie is om het daarna te laten rouleren langs verschillende plekken.”

Er gaat al veel de goede kant op. Cassette brengt onder de noemer Nu:Reality VR-programma’s in een aantal filmtheaters. Het IDFA-documentairepaviljoen in het Vondelpark kan het hele jaar ruimte maken voor DocLab-hits. De Raad voor Cultuur noemt in haar advies Film ook het Moonshot-initiatief. Cinekid wil de LAB-functie voor makers versterken en gaat The Imaginary Friend op alle landelijke locaties laten zien. Steye Hallema (“blij met Moonshot”) werkt inmiddels aan een nieuw project: Ancestors. En Cinekid en MU werken met Kyle McDonald en Lauren Lee McCarthy aan een Nederlandse versie van Voice in My Head, die dit najaar zowel in Amsterdam als Eindhoven te beleven zal zijn. Laat je souffleren door AI en wordt een originele gesprekspartner. Dat is digitale cultuur.